24.4.2024 53

Biz kitobxon millat bo‘la olamizmi?

Kitobxonlik va kutubxonalar biz uchun qanchalik muhim? Davlat Statistika agentligining ma’lumotlarini e’tiboringizga havola etmoqchiman. 2000 va 2021-yillar oralig‘i. Bu yillar ichida bir o‘g‘il yoki qiz tug‘ilib, oila qurish darajasigacha kelishi mumkin. Millionlab o‘zbek yoshlarining dunyoga kelishidan tortib, ilm olish va oila qurishiga qadar guvohlik qilgan bu yillar O‘zbekistonda kutubxonalar soni 15 baravarga kamayib ketishidek voqeaning ham shohidi bo‘ldi. Mamlakatimizda 2000-yilda faoliyat yuritgan 6 027 ta kutubxona 20 yil ichida qanday qisqarib borganini statistikada ko‘raylik: 2001-yilda — 5 936 ta; 2002-yilda —5 943 ta; 2003-yilda — 6 158 ta; 2004-yilda — 5 953 ta; 2005-yilda — 5 892 ta; 2006-yilda — 1 200 ta; 2007-yilda — 1 521 ta; 2008-yilda — 1 650 ta; 2009-yilda — 2 722 ta; 2010-yilda — 2 809 ta; 2011-yilda — 2 809 ta; 2012-yilda — 2 831 ta; 2013-yilda — 2 834 ta; 2014-yilda — 2 877 ta; 2015-yilda — 2 914 ta; 2016-yilda — 2 908 ta; 2017-yilda — 2 898 ta; 2018- yilda — 2 902 ta; 2019- yilda — 398 ta; 2020 -yilda — 400 ta. 2020-yildan boshlab har yili 2 taga ko‘paymoqda (2021-yilda 402). Xo‘sh, axborot resurs markazlari bu ahvolga o‘z-o‘zidan kelib qoldimi? Bugunning yoshlarida kitob o‘qishga vaqt topilmayaptimi yoki hafsala? Bu savollar bilan tengdoshlarimga yuzlandim. “Ochig‘i, hozirgi avlod kitob o‘qimayapti deyishga uyalaman, garchand bu haqiqat bo‘lsa-da. Chunki o‘zim ham shu avlod vakiliman. Ammo biz kitob o‘qimayapmiz. Kursdoshlarimdan misol ko‘rsatishim mumkin, ular faqat oraliq yoki yakuniy nazorat ishi uchun berilgan topshiriq yuzasidan kutubxonaga kirishi mumkin. Shaxsan men boshqa payt mustaqil adabiyotlar o‘qish uchun borganlarini ko‘rmadim. Bu esa bizning fojiamiz”, – deydi O‘zbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universiteti talabasi Orzumurod Qosimov. Tengqurlarimdan eshitayotgan fikrlarim xilma-xil. Biroq yuridik universiteti talabasi aytgan mana bu fikr e’tiborimni tortdi: “Yaqinda Milliy kutubxonaga borgandim. U yerga kirish, a’zo bo‘lish va shunga o‘xshash tashkiliy masalalar kitob o‘qishga hafsalamni so‘ndirib qo‘ydi. Bu ovoragarchiliklarni soddaroq qilishning ham imkoni bordir?”. Shu mazmundagi so‘zlarni Milliy kutubxonamizning yana bir nechta a’zolaridan eshitdim. Balki shuning uchun ham kitobxonlar u yerga borishdan ko‘ra, uyda elektron kitob varaqlashni ma’qul ko‘rgandir. Avvalgi davr hamda hozirgi vaziyatni taqqoslash maqsadida kitob o‘qish va kutubxonalar mavzusidagi savolim bilan ziyoli otaxon – Ne’mat otaga yuzlandim: “Menimcha farzandlarimizni kitobdan ko‘ra qiziqroq narsalar o‘ziga qaratib qo‘ydi. Biz nimanidir bilmoqchi bo‘lsak, kechasi bilan kutubxonada qolardik. Kitob varaqlashdan boshqa choramiz yo‘q edi. Biroq bugun telefon, internet kabilar qog‘oz kitobning o‘rnini egallab bormoqda. Ma’lumotlarni izlash ularda ham qulay, ham ko‘p vaqt talab etmaydi. Menimcha, shu sababli ko‘p kitoblar “egasiz qolyapti”, – degan javobni oldim. Ne’mat ota haq. Shu o‘rinda yana bir statistikani e’tiboringizga havola etsam. Yaqinda mamlakatlarning kitobxonlik darajasi haqidagi ma’lumot chiqdi. Unda 73 foiz ko‘rsatkich bilan AQSh yetakchilik qilayotgan bo‘lsa, keyingi o‘rinlarni (70, 57, 39 foiz) Xitoy, Rossiya hamda Turkiya egallagan. O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich 0,7 foiz. Internet, texnologiya, smartfonlar masalasida bizdan bir necha yillar oldinda bo‘lgan mamlakatlar va yoshlari kitobni o‘ziga do‘st bilyapti. Nazarimda, ular aynan kitob va kutubxonadan uzoqlashmayotgani sababli ham rivojlanish, ixtirolar bobida o‘rnak olsa arzigulik natijalar qayd etmoqda. So‘nggi so‘z o‘rnida aytmoqchimanki, kutubxonalaridan voz kechayotgan mamlakatning ertasi, kitobdan voz kechayotgan avlod qo‘lida qoladi. Yaxshiyamki, mamlakatimizda yoshlar siyosatiga mas’ul tashkilotlar “Yosh kitobxon”, “Yosh kitobxon oila”, “Mutolaa” loyihalarini hayotga tatbiq etmoqda. Ajab emas, shular orqasidan kelgusida kitobsevar xalqlar reytingida o‘rnimizni yaxshilasak...

19.4.2024 47

Siz qanchalik mas’uliyatlisiz?

Mas’uliyat… Bu so‘z bilan ilk bora boshlang‘ich sinfda yuzlashgandim. Ustozimiz bizni amaliyotchilar bilan tashlab, majlisga chiqib ketgandi. O‘qituvchimiz qaytib kelgunicha sinfda katta topolon bo‘lgan. Amaliyotchi qizlarga hech quloq solmasdik. Ustozimiz kelgach, jahl bilan mas’uliyatni his qilmadinglarmi, deb urishgandilar. O‘sha kungacha umuman e’tibor bermagan bu so‘zga keyinchalik ko‘p bora duch keldim. Maktabda o‘qib yurganimda, ukamning darslarini nazorat qilib turish vazifasi yuklatilganida, abituriyentligimda, talabalar qatoriga qo‘shilib Toshkentga yolg‘iz kelganimda... Xullas, bu dunyoda yashayotgan ekansiz yelkangizga yuklatiladigan mas’uliyatllar ortib boraveradi. Hammada o‘ziga yarasha, har xil mas’uliyat bor. Umuman olganda bu tushuncha ko‘pchilikda turlicha shakllangan. Xo‘sh, yoshlar nazdida mas’uliyat nima? Ular qanchalik o‘zlarini mas’uliyatliman deb hisoblaydi? Uning shakl-shamoyili bormi? Burchmi yoki qarzdorlik? Avvalo, mas’uliyat so‘zining ma’nosiga to‘xtalsak. O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati tomonidan nashr etilgan “Ma’naviyat asosiy tushunchalar lug‘ati”da bu so‘zga quyidagicha ta’rif beriladi: “Mas’uliyat – ma’naviy, ijtimoiy va ma’muriy-huquqiy sohalarda keng qo‘llaniladigan tushuncha; ma’naviyat nuqtai nazaridan yondashilganida burch; ijtimoiy ma’noda jamiyat va boshqa oldidagi ma’naviy qarzdorlik; ma’muriy jihatdan, ijtimoiy tartibga solishning turli me’yorlarini amalga oshirishni nazarda tutuvchi jamoatchilik nazoratining namoyon bo‘lishi; huquqiy yondashuvda esa asosan yuridik javobgarlikni anglatadigan serqirra va keng ma’noli kategoriya. Har qanday odam o‘zi uchun muhim biron bir maqsadga erishish yo‘lida harakat qilish usulini tanlashda o‘z tabiatiga ko‘ra erkin ekaniga qaramay, uning shaxsiy hayoti butun jamiyat hayoti, boshqalar oldidagi mas’uliyati bilan uzviy bog‘liqdir. Jamiyat esa o‘z-o‘zini asrash va rivojlanish uchun muayyan ichki tartibni shakllantirib, o‘z a’zolarining nomaqbul qilmishlarini amalda cheklashga majbur. Shunday qilib, odamlarning xulq-atvor me’yorlari bilan mas’uliyati uzviy aloqadadir. Mas’uliyat murakkab va ko‘p darajali hodisa bo‘lib, u shaxs xulq-atvori ustidan ijtimoiy nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish shakli sifatida ta’riflanishi ham mumkin. Shu jihatdan mas’uliyat chorasi pirovard natijaning ko‘zlangan maqsad bilan o‘zaro nisbati, shuningdek, boshqaruv subyektining obyekt oldidagi majburiyati bilan bog‘liq. Ayni vaqtda, mas’uliyat – bu har bir kishining kasbiy, shaxsiy va ishchanlik fazilatlari, uning faoliyat uslubi xususiyati, mehnatining rag‘batlantiruvchi va samaradorlik omilidir. Mas’uliyat shaxs maqomining muhim ko‘rsatkichi bo‘lib, u, o‘z navbatida, insonning davlat va jamiyatdagi o‘rni va rolini tavsiflaydi, uning davlat va jamiyat bilan o‘zaro munosabatlarini belgilaydi”. Yoshlar qanday fikrda?  Tarixdan ma’lumki, hokimiyatning barcha bo‘g‘inlari barqaror va mas’uliyatli bo‘lmasa, jamiyat izchil rivojlanishi va taraqqiy etishi mumkin emas. Shu bilan bir qatorda shaxs ham o‘z mas’uliyatini his qilmasa, o‘zini nazorat qilib turmasa, muvaffaqiyatga erisha olmaydi. Xo‘sh, bugunning yoshlari buni qanchalik his qiladi? Ular mas’uliyat deganda nimani tushunadi? “Masʼuliyat — biz qilishimiz yoki qilmasligimiz shart boʻlgan ish, harakatlar. Shu vazifalarni qilishi yoki qilmasligiga qarab, inson masʼuliyatli yoki masʼuliyatsiz boʻladi. Odamlarning irqi, millati, dini, ijyimoiy kelib chiqishiga qarab mas’uliyat hamma uchun har xil ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Misol uchun, talabalik davrini olsak. Biz talabalarning asosiy masʼulyatimiz nima, aslida? Talaba boʻlish bilan biz oʻz ustimizda ishlash uchun yetarli vaqtga (kamida 4 yil) ega boʻlamiz. Yaʼni talabalarga, odatda, uydagilari tamonidan oʻqishdan boshqa masʼuliyat yuklatilmaydi. Va buni anglagan holda talabalar faqatgina bilim olishi va soha mutaxassisi bo‘lishga harakat qilishi kerak. Ana shunda yelkamizga yuklatilgan mas’uliyatni his qilgan, ishonchni oqlagan bo‘lamiz. Afsuski, bugun ko‘pchilik ilm-u toliblar buni anglamaydi. Ular 4 yilni shunchaki havoga sovurib, ta’limni, tizimni, pedagoglarni ayblab o‘tiraveradi. Darsga kelmaydi, berilgan vazifani bajarmaydi va qarabsizki, umrining shu pallasini behuda o‘tkazadi. Ha, aytgancha, men o‘zimni mas’uliyatli deb hisoblamayman”, – deydi Otabek Davronov.  “Shaxsiy mas’uliyat sizdan mashaqqat, ziyraklik va bir qancha mushkul qarorlar qabul qilishni talab etadi. Ko‘pchilik insonlar, bu uddalab bo‘lmaydigan vazifa ekanligiga o‘zini ishontiradilar. Ba’zi insonlar o‘z muammolarida boshqalarni ayblaydi. Qolganlar esa kimdir kelib, barchasini hal qilib berishiga umid bog‘lashadi. Yodda tuting: yelkangizdagi yuklarni hadeb boshqalarning yelkasiga ortaversangiz, o’zingizga bo’lgan hurmat va ishonch qolmaydi. Shaxsiy masʼuliyat esa hayotga passiv yoki jabrdiyda inson nazari bilan boqish emas, balki hayotga faol munosabatda bo‘lishdir. Shaxsiy masʼuliyat hayotimizning barcha jabhalarida mamnunlikni tuyish va muvaffaqiyatni taʼminlashda ko‘maklashadi”, - deydi Aziza Po‘latova.      “Mas’uliyat bu — kimdir seni soyangda hech narsani o‘ylamasdan xotirjam hayot kechirishini ta’minlab berish bo‘lsa kerak. Negadir, farzand sifatida ma’suliyat degan so‘zga ta’rif berishga qiynalaman. Qo‘limdan kelganicha oila a’zolarimni moddiy tomondan ta’minlashga harakat qilib kelyapman va mas’uliyatni ham shu deb tushunib qolganman. Lekin aslida mas’uliyat faqatgina moddiy tomondan yordamlashish emas. Nima sababdan mas’uliyatni ta’riflab berish qiyin dedim? Chunki hech qaysi farzand hech qachon ota-onasi kabi mas’uliyatli bo‘la olmaydi. Ba’zi-ba’zida o‘zim ham mas’uliyatni yo‘qotib qo‘yaman. Oila a’zolarimning tobi qochganda, uni pul bilan hal qilishga harakat qilaman. Lekin buning o‘zi kamlik qiladi. Aslida ularga mehr, e’tibor qaratish ham mas’uliyat hisoblanadi, – deb fikr bildirdi Temur Muhammadjonov. Darhaqiqat, mas’uliyat insonni mukammallikka yetaklaydi. Mas’uliyatli inson hayotda qoqilmay, o‘z maqsadlariga tezroq va samaraliroq erisha oladi. Aslini olganda, mening nazarimda mas’uliyat bu erkinlik. Inson hech kimning nazoratisiz, o‘ziga yuklatilgan vazifani qay darajada bajara olgani bilan uning mas’uliyatliligini aniqlash mumkin. Xo‘sh, siz qanchalik mas’uliyatlisiz?                                                                                                                                                                               

19.4.2024 77

“Kokiling kim kesdi, yor?”

Bugungi kunda yurtimizga kirib kelayotgan Yevropa madaniyati o‘zbekona urf-odatlarimizga, kiyinish, so‘zlashish madaniyatimizga salbiy ta’sir etmay qolmayapti. Bunga yaqqol misolni o‘zbek qizlarining sochlarini kesib, turli ranglarga bo‘yab, momolarimiz yuzlariga oyoq qo‘yayotganida ko‘raman. Shahar ko‘chalarida kezar ekanman, qizlarning sochlarini sariq, qizil va boshqa ranglarga bo‘yab olganini, yoki yigitlar singari sochini kalta qilib qirqqani, yohud sochlarini o‘zbek qizlariga xos bo‘lmagan tarzda turmaklab olganini ko‘rib vujudim larzaga keladi. Beixtiyor tarix sahnalariga nazar solgim kelaveradi. Shunda sochlari yerni o‘pgan, egnidagi milliy libosi husniga yana yuz husn qo‘shib turgan momolarimiz ko‘z oldimda namoyon bo‘ladi. Eh, o‘sha damlar qanday go‘zal bo‘lgan ekan-a?! Barchamizga ma’lumki, har doim ham o‘zbek qizlariga uzun soch ibo, hayo, ko‘rk va go‘zallik baxsh etgan. Kimning sochi uzunroq bo‘lsa, u boshqalardan go‘zalroq, suluvroq ko‘ringan. Shoir-u yozuvchilar esa bunday go‘zallar shaniga doston-u g‘azallar bitgan. O‘zbek mumtoz adabiyotining yorqin namoyandalari bo‘lmish Lutfiy, Sakkokiy, Navoiy, Gadoiy, Atoiy, Bobur kabilar ijodida ham shunday sumbul sochli go‘zallar ta’rif etilgan. Bunday satrlardan namunalarni Gadoiy ijodida ko‘ramiz: Ey sabo, yetkur salomimni guli xandonima, Sochi yaldo, orazi oy, ko‘zlari cho‘lponima. Baytning mazmuniga bir nazar solaylik. Birinchi misrada oshiq saboga murojat qilib, quyoshdan bahra olib ochilib turgan gul kabi yoriga salomini yetkazishini so‘rayapti. Ikkinchi misra esa e’tiborimizni ko‘proq tortadi: unda yorning sochi yaldoga, ya’ni qishning eng uzun va eng qorong‘i kechasiga o‘xshatilyapti. Modomiki, uzun va qora soch mumtoz adabiyotda yor go‘zalligini bildiruvchi asosiy unsurlardan biri. Ayni paytda, ushbu misradagi o‘xshatish go‘zal va ishonarli chiqqan. Shoir yorning yuzini oyga, ko‘zlarini cho‘lpon – eng yorqin yulduzga qiyoslagan. Ana shunday mumtoz adabiyot namunalarini o‘qib, hozirgi zamonga nigoh tashlar ekanman, haqiqatdan ham o‘zbek go‘zallari ancha o‘zgarib ketayotganiga amin bo‘laman. O‘zbek xalqining suyukli shoiri Muhammad Yusuf ham shu hollardan ko‘ngli ranjib ushbu satrlarni bitgan bo‘lsa ne ajab: Momom o‘rib o‘tgan soch, O‘sib tovon o‘pgan soch, O‘sib tovon o‘pganda, Yig‘lab-yig‘lab ketgan soch... Kokiling kim kesdi, yor? To‘g‘ri, ko‘pgina qizlar uzun sochlaridan voz kechmoqda, lekin hozir ham sochlari oyog‘ini o‘pib turadigan qizlar ko‘plab topiladi. Qizlarning sochi haqida gap ketar ekan, yana bir holat diqqatimizni tortmay qolmaydi. Bu ayol-qizlarning sochlarini yoyib yurishidir. Uzunmi, kaltami sochlarning yoyib yurilishi o‘zbekona urf-odatlarimizga sira mos kelmaydi. Qay bir soha bo‘lmasin, o‘rnak olish kerak bo‘lsa, doim momolarimizga yuzlanamiz. Bu borada ham ularning tutgan yo‘lini bir eslab ko‘raylik-a. Ota-onalarimizning so‘zlari, shoir-u yozuvchilarning ta’riflariga asoslansak, momolarimiz sochlarini uzun qilib o‘stirish bilan birga doim o‘rib yurganlar yoki yig‘ishtirib olganlar. Sochini faqat chimildiqda yoyganlar. Hatto, shoirlar sochlarini yoyib yurgan ayollarni alvastiga qiyoslagan ekan. Ba’zan o‘ylanib qolasan kishi: nega endi ibo-yu hayoda tengi yo‘q Nodirabegim, Zulfiyaxonim avlodlari chet el aktrisa va xonandalariga taqlid qilmoqda, nega endi ularga o‘xshab “Alvasti” bo‘lishga harakat qilmoqda? Sochlarni yoyib yurish gigiyenaga, suhbatlashish, ovqatlanish odobiga ham to‘g‘ri kelmydi. Oddiygina misol: sochlari yoyilgan qiz bilan ovqatlanmoqdasiz. Uning bir tola sochi taomingiz oldiga tushsa qay holatga tushasiz? Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev boshchiligida milliylikka qaytish uchun juda ko‘plab ishlar amalgam oshirilmoqda. Mana shunday ajoyib davrda qizlar kimlargadir yoqish, zamonaviy bo‘lish uchun sochlarini kesib, turli ranglarga bo‘yab, yoyib yurishi o‘rniga, avvalo, ota-onasiga, Ollohga yoqish uchun harakat qilishini, milliylikka qaytishini tilab qolardim.

18.4.2024 90

"Zamonaviy" psixologiya yoxud pul ishlashning oson usuli

 “Hayotingizni yaxshilash uchun 3 maslahat”, “Oʻziga boʻlgan ishonchni oshirishning effektiv usullari”, “Turmushgacha”, “Turmush oʻrtogʻingizni rom qilish usullari”, “Magnit ayol” kabi “tajribali psixologlar” tashkil etayotgan bu kabi kurslar qulog‘ungizga chalingandir. Avvallari psixologga borganlarga “ruhiy xasta”dek qaralgan boʻlsa, bugun bunday mutaxassis qabuliga yozilish, turli treninglarida ishtirok etish odatiy holga aylandi. Aslida biz psixologga qay darajada muhtojmiz? Psixologiya nega bunchalik ommalashmoqda?   Faoliyati litsenziyalanishi lozimmi? Psixologga ko‘pincha ayollar murojaat etmoqda. Bunga ma’lum ma’noda ijtimoiy tarmoqlar(xususan, instagram) ham sabab boʻlyapti. Odamlar vertual olamda aks etayotgan videolardagi singari “baxtli”, shohona hayot kechirishni istayapti. Zamon talabini yaxshi anglayotgan “psixolog”lar esa, yuqoridagidek oʻziga tortadigan nomdagi kurslarni taklif etmoqda. Albatta, malakali psixolog boʻlish uchun oliy ma’lumotli, magistr darajasiga ega boʻlish, sohaga taalluqli bilimlarni baholiqudrat oʻzlashtirish kerak. 2-3 oylik kurslarni tamomlab, psixologlikka da’vo qilayotganlar faoliyatini tartibga soluvchi me’zonlar bo‘lishi lozim. “Psixologiya litsenziyalanmaydigan faoliyat turi bo‘lgani uchun 2-3 oylik kurslarni tugatib, o‘zini psixologman deyotganlar ko‘payib ketdi. Masalan, biz shifokor sifatida sog‘liqni saqlash tashkilotidan litsenziya olib ishlaymiz. Psixologlarning faoliyati esa litsenziyalanmaydi. Konsalting deb maslahatxonalar ochib, ishini boshlayveradi.Ulardan hech kim na diplom, na ruxsatnoma so‘raydi. Qonun doirasida tartibga solish bo‘yicha nimalardir qilinayotgan bo‘lsa kerak, lekin hali natijasi amalda ko‘rinmayapti. Psixoterapevt shifokor bo‘lganim uchun qo‘shtirnoq ichidagi psixologlarga borib, hech bir foyda ko‘rmagan mijozlar shikoyatlar bilan oldimga kelishadi. Masalan, bir ayol turmush o‘rtog‘idan xiyonat ko‘rgan. “Psixolog” esa unga siz ham xiyonat bilan javob bering, degan. Yana bir ayol xo‘jayinim aytganlari uchun ro‘molga kirgan edim, uning ortidan ko‘p qiyinchiliklar ko‘rdim desa, “Ro‘molingizni yechib tashlang!” deb maslahat bergan. Ro‘molini yechgan ayolning oilasi buzilib ketgan. Bu kabi holatlar juda ko‘p. Ulardan shikoyat qilib kelgan odamlarga doim aytaman: oddiy mahsulot sotib olayotganda ham ko‘rib, tekshirib olasiz, lekin nega shuncha pul sarflab, mutaxassisga borganda tekshirmaymiz?”, – deydi psixoterapevt shifokor, psixiatr Gavhar Teshaboyeva. Maʼlumot oʻrnida aytish kerakki, 2001-yili O‘zbekiston psixologlar assotsiatsiyasi tashkil etilgan. Bu nodavlat notijorat tashkilotning asosiy maqsadi – Oʻzbekiston aholisi uchun markazlashgan psixologik xizmatni yaratish, oʻz aʼzolarining huquq va manfaatlarini himoya qilishdan iborat. Hozir assotsiatsiya aʼzolari 300 nafardan ziyod boʻlib, unga yakka va jamoa tartibda aʼzo boʻlish mumkin. 18 yoshga toʻlgan, psixologiya sohasida yoki psixologiyaga taalluqli taʼlim sohalarida amaliy faoliyat olib boruvchi Oʻzbekiston fuqarolari va xorij fuqarolari assotsiatsiyaning yakka tartibdagi aʼzolari boʻlishi mumkin. U maslahatchi emas! Maqolani yozish jarayonida ijtimoiy tarmoqda faoliyatini targ‘ib etayotgan bir psixologning sahifasi bilan tanishib, odamlarni qiynayotgan muammolarni oʻrganishga harakat qildik. Koʻpchilik xotin-qizlar: “Turmush oʻrtogʻim bilan munosabatlarimiz yaxshi emas”, “Erim menga xiyonat qilyapti”, “Qaynonam bilan chiqisha olmayapmiz”, “Uydagilarim majburlab turmushga uzatishmoqchi, katta hayotga tayyor emasman” kabi shikoyatlar, yigitlar “Oʻzimni yolgʻiz his qilyapman, men hech kimga kerak emasman, menga yordam bering”, deb murojaat qilgan. Bu murojaatlarga esa psixolog “Alloh siz bilanligini unutmang”, “Sizning taqdiringiz ulugʻ zot tomonidan yaratilgan” kabi diniy ruhdagi motivatsion jumlalar bilan turli maslahtlar berib, “yordam” koʻrsatgan. “Psixolog hech qachon maslahat bermaydi. U to‘g‘ri yo‘l topishingiz uchun yo‘nalish beradi, xolos. Psixolog mo‘jizakor emas. Undan darhol nimadir kutish noto‘g‘ri. Sizdagi muammoga tashxis qo‘yish uchun bir nechta bosqichdan o‘tiladi, turli metodikalar qo‘llaniladi — suhbat, diagnoz kabilar. So‘nggi paytlarda oynaga qarab, uch marta baxtliman, deying deb maslahat beradiganlar psixologlikka da’vo qilayotgani achinarli. Ular odamlarni aldab, pulini olishdan boshqa narsani bilmaydi. Turli xil energiyalar, pul topish san’ati, yana shunga o‘xshash o‘ziga tortuvchi nomlar bilan insonlarni “allalaydi”, – deydi Maʼrufjon Ochilov. “Psixolog”lar Malakali psixologlar yetishmasligi, jamiyatda psixologiya faniga nisbatan noto‘g‘ri qarash shakllangani tufayli yuzaga kelgan boʻshliqni ayrim uddaburon “psixolog”lar turli diniy vaazlar bilan toʻldirishga urinayotganga o‘xshaydi. Odamlar e’tiqodiga ta’sir qilib, uni ishontirish nisbatan oson. Mijoz esa, psixologdan diniy ma’ruza tinglash uchun emas, muammosiga yechim izlab keladi. Diniy bilimini boyitishga ehtiyoj sezganda psixologga emas, din peshvolariga murojaat qilishi mumkin. Shu oʻrinda yana bir narsa. Chiroyli nutq soʻzlash bu psixologiya emas. Psixologiya nozik fan, birgina soʻz insonga koʻzlanganidek emas, umuman aks ta’sir qilishi mumkin. Shuning uchun psixologiya bilan chiroyli gapirishni biladigan, diniy jumlalarni qoʻshib nutq soʻzlovchi istalgan kishi emas, haqiqiy mutaxassislar shugʻullanishi maqsadga muvofiq.

15.4.2024 81

Nega bahor oftobidan saqlanish kerak?

Bahor oftobi tanamiz uchun qanchalik yoqimli va huzurbaxsh tuyulmasin, mutaxassislar bu mavsumda quyosh tig‘i ostida uzoq qolmaslikni tavsiya etadi. Ayniqsa, allergiyaga moyil kishilar ushbu faslda yanada ehtiyotkor bo‘lishlari lozim. Nega? Respublika ixtisoslashtirilgan allergologiya va klinik immunologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi direktori, tibbiyot fanlari doktori, professor Ilmira Razikova bunga quyidagicha izoh berdi. — Bahorda quyoshning ultrabinafsha nurlanish indeksi oshishi kuzatiladi, — deydi mutaxassis. — Nurlanish qoq tush payti maksimal darajaga yaqinlashib, to 16:00 gacha yuqori faolligini saqlab turadi. Xo‘sh, buning nimasi xavfli, deyishingiz mumkin. Gap shundaki, xuddi shunday sharoitda terining quyosh nuriga sezgirligi oshishi natijasida fotodermatoz kasalligi yuzaga keladi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, hozir bu xastalik dunyo aholisining taxminan 20 foizida uchraydi. Aslida, quyosh nurining o‘zi allergen hisoblanmaydi. Biroq ultrabinafsha nurlanish teri yoki inson tanasidagi har qanday modda bilan o‘zaro ta’sirga kirishganda, allergik reaksiya paydo bo‘lishi mumkin. Oqibatda bo‘yin, qo‘l sohalari va ko‘krakning yuqori qismida pufakcha, qavariq, qizil dog‘, kuyish ko‘rinishidagi turli toshmalar yuzaga keladi. Ba’zan terining qipiqlanishi, qichishishi va shishlar ham kuzatiladi. Toshmalar oftob ta’sir qila boshlagan ilk soatlardan to hafta davomigacha hosil bo‘ladi. Ko‘pincha fotodermatoz belgilari muolajalardan so‘ng yo‘qolib ketadi. Ammo bu holat insonni umr bo‘yi ta’qib qilishi ehtimoli ham mavjud. Ayni sababdan bahorning oftobli kunlarida soat 11:00dan 16:00gacha quyosh nurlari ostida uzoq vaqt yurmaslik, agar zarurat tug‘ilsa, bosh kiyim kiyish yoki soyabon tutish, ko‘zoynak taqish va imkon qadar yopiq liboslar kiyishni tavsiya etamiz. Sezuvchan teri uchun mo‘ljallangan quyosh nuriga qarshi kremlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Lekin ba’zi dorilar fotodermatozni keltirib chiqarishi yoki xastalikni kuchaytirishini unutmaslik kerak. Shu bois preparatni qo‘llashdan oldin shifokor bilan maslahatlashish zarur. Atopik dermatitni davolashda qo‘llaniladigan Elidel yoki Protopik surtmalaridan foydalanayotgan bemorlarga quyoshda yurish taqiqlanadi. Yoki bu vositalarni tushdan so‘ng oqshomga qadar ishlatgan ma’qul. Shuningdek, Eritromisin, Tetrasiklin va Streptomisin kabi dorilar ultrafinafsha nurlarini kuchli tortib olish xususiyatiga ega. Ushbu malhamlarni qabul qilgan yoki yuz sohalariga surtgan bemorlar issiq kunlarda kunduzi ko‘chaga chiqishlari mumkin emas.

5.4.2024 213

Goʻsht qimmat emas...

Nima? Goʻsht qimmat? Oyda bir kilo ham goʻsht yemayapmiz? Nima, nima? Hammasiga chorvadorlar aybdor? Molimizning ustiga oʻzimizning narximizni ham qoʻyib sotyapmiz? Heh, sizlarni. Zamon koʻtarsa-yu, chuldiragan tillaringizdan terakka ossam. Goʻsht daraxtda oʻsarmidiki, oʻzidan-oʻzi meva bersa yo yerga ekib, bir qop oʻgʻit bilan hosil olsam. Goʻsht degani hayvonda boʻladi, qoʻyda boʻladi, molda boʻladi. Tirik jon boʻlsa, yeyman, ichaman deydi. Bilmasangiz, aytib qoʻyay, molning vaznini bir kunda 250-300 gramgacha oshirish mumkin. Buning uchun jonivorning koʻzlariga moʻltirab qarab turish kifoya emas.  Bir kunda 4-4,5 kilo yem, 7-8 kilo silos, pichan yoki beda kerak. Bularni qayerdan olaman?! Yemning narxi 3 mingdan boshlanadi, bir bogʻ beda 25 ming. Somonning zichlangan bogʻini 20 ming deydi, baraka topkurlar. Agar molingiz juda taʼbi nozik boʻlsa ham bir kunda kamida 17-19 ming soʻmlik ozuqa beriladi. Siz qimmat deyotgan goʻshtning oʻrtacha narxi 70 ming boʻlsa, 300 gramm goʻsht 21 ming boʻladi. Xoʻsh, shunda bir kilogramm goʻshtdan 4 ming soʻm atrofida pul qoladi. Yoz chillasida chelaklab suv tashiganim, qishning qahratonida tutunga koʻmilib yem qaynatganim, qassobga topshirish, yoʻlkira, doʻkon ijarasi, patta puli va soliqlarni ham qoʻshib hisoblasak, menga qancha pul qolyapti? Anaaa, endi oʻzingizga kelyapsiz. Toʻgʻri, chorva yaylovda boqilsa, hisob-kitob boshqacha boʻladi. Lekin yaylov qayerda! Bugun yurtimizda yaylovlar deyarli qolmagan. Ularning oʻrnini bogʻlar, bugʻdoyzor va paxtazorlar egallagan. Qishlogʻimizdayam shu. Hamma yerni fermerlar o‘ziniki qilib olgan. Yarim qishloq o‘n yillardan beri sarson. Shikoyat qilib borsa, qo‘lida hujjati bor, yer qonunan uniki. Poraxo‘r hokim ketdi, muammo esa qoldi. Xullas, qishloqlarda shunaqa gaplar... Ana, koʻryapsizmi, dardimni aytsam, elga doston boʻladi. Hadeb, goʻsht qimmat deb jigʻimga tegavermang. Boring, yaxshisi yaylovlarni pullab yuborayotgan fermer-u, hokimlarga arzi-hol qiling. Mobodo, masala ijobiy hal boʻlib, dodimizga kimdir quloq tutadigan boʻlsa, bir somsaxoʻrlik qilamiz. Faqat goʻshtli emas, kartoshka somsadan. Nega desangiz, hozir goʻsht qimmat...

3.4.2024 185

Bestsellerlar "the best"mi?

Bugun yurtimizda kitob xaridi va mutolaasiga munosabat ancha o‘zgargan. Albatta, bu borada qulay imkoniyatlar bisyor – kitob do‘konlaridan izlab topolmagan kitobingizni istasangiz, buyurtma qilishingiz yoki elektron shaklda bemalol o‘qishingiz mumkin. Ammo jamiyatimizda kitobxonlik madaniyati, nimani qanday o‘qish qobiliyati qay darajada rivojlangan? Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, har yili butun dunyoda 1milliondan ortiq kitob nashr etiladi. Jumladan, yurtimizda ham ko‘plab nashriyotlar zamonaviy va ommabop kitoblarni nashr etib, taqdim qilmoqda. “Akademnashr”, “Asaxiy books”, “Factor books”, “Book.uz” – bu qatorni uzoq davom ettirish mumkin. Nashriyotlar kitoblarni tanlashda, albatta, xaridorlarning tanlovi va didiga tayanadi. Xo‘sh biz bugun nimalarni tanlayapmiz? Nashriyotlar mas’ullari bilan suhbatda zamonaviy kitobxonlar she’riy kitoblardan uzoqlashgani, mumtoz adabiyot namunalari, asosan, she’riy shaklda bo‘lgani uchun ularni nashr etish ham kamaygani ma’lum bo‘ldi. Aksar o‘quvchilar “trendda” bo‘lgan mashhur kitoblarni sotib olmoqda. Turk tilidan tarjima qilinayotgan yengil-yelpi mazmundagi kitoblar, o‘ta maishiy mavzudagi asarlar kitobxonlar talabi bilan minglab adadda nashr qilinyapti. Buning sabablarini o‘rganishga harakat qildik. Masalan, “Factor books” nashriyoti xodimlari o‘quvchilar kitob tanlashda, asosan, uning nomi, muqova dizayni yoki illustratsiyasiga – kitoblarning mavzusi va mazmuniga emas, yuzasiga e’tibor berilishini aytishdi. Ammo boshqacha yondashuvchi nashriyotlar ham yo‘q emas. Jumladan: “Kitob tanlashda o‘quvchilar nimani xohlashi asosiy mezon bo‘lsa-da, ma’lum bir darajadan tushmaslikka, ommaning didiga bog‘liq emas, balki ommaning didini yuksaltirishi mumkin bo‘lgan asarlarni tanlashga harakat qilamiz”, – deydi “Akademnashr” marketologi Dilnoza To‘rayeva. Umuman olganda, bular bari ko‘p jihatdan kitobxonlarning didi va madaniyatiga bog‘liq. “Asaxiybooks” nashriyoti tomonidan chop etilgan va ko‘p xarid qilingan “Top 5” kitob esa quyidagilar: Jeyms Klerning “Atom odatlari” asari, Kel Nyuportning “Diqqat. Chalg‘ituvchi dunyoda muvaffaqiyat sirlari”, Javlon Jovliyevning “Qo‘rqma” romani, Mark Mensonning “Beparvolikning nozik san’ati” asari va Jorj Oruellning “1984” kitobi. Kitobxonlar tanlovi bizni ancha quvontirdi. Ammo “To‘siqlarga qaramay sevdik”, “Hayot yutqazgan joyingdan boshlanar”, “Ba’zilar olisdan sevarlar”, “Kaktuslar ham gullaydi” singari “motivatsion”, ma’lum syujet va g‘oyaga ega bo‘lmagan, qaysidir ma’noda “usti yaltiroq – ichi qaltiroq” kitoblar ham peshtaxtalarda qolib ketmayapti. Demak, barchasi o‘z didimiz va kitobxonlik madaniyatimizga bog‘liq. Biror kiyim yoki buyum sotib olishda uni obdan kuzatasiz, sinab ko‘rasiz va surishtirasiz. Kitob xarid qilishda ham shunday ehtiyotkor va talabchan bo‘lishingizni istardik. Zero, siz o‘qiyotgan kitob fikringiz va dunyoqarashingizga o‘z ta’sirini o‘tkazish bilan birga kitobxonlik didingiz va saviyangizni ham belgilab beradi.

28.3.2024 228

Tilni buziish "trend"mi?

Biz har jabhada boshqalarga taqlid qilishga, ularning madaniyatini, tilini, uslubini aynan o‘xshatishga, ko‘chirishga harakat qilamiz. Chet so‘zlarni qo‘shib gapirganlar “moda”da, brendiga xorij so‘zlaridan nom topib qo‘yganlarning bozori chaqqon. Shu haqda o‘ylarkanman, Abdulla Oripovning shu satrlari yodimga keladi: Ona tilim, sen borsan shaksiz, Bulbul kuyin she’rga solaman. Sen yo‘qolgan kuning shubhasiz, Men ham to‘ti bo‘lib qolaman. Ish, o‘qish yuzasidan Toshkentning deyarli barcha hududlarida bo‘laman. Shahar markazi, bozorlar atrofi, odamlar gavjum joylarda o‘zimni boshqa bir davlatga tushib qolgandek his qilaman. Negaki, duch keladigan barcha brendlar yoki reklama afishalari chet tillarda nomlangan. Bir kuni “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” kitobini izlab, Chorsuga otlandim. Universitetdan avtobus bekatigacha “Max Way”, “Cream store”, “Orient House”, “Socials”, “Internation”, “Make up”, “Bistro kafe” kabi jim-jimador nomlarni o‘qib, hayratlandim. Avtobusga chiqib, joy qidirayotgan bir paytda avtobus peshtaxtasida paydo bo‘lgan “следущая остановка” so‘zi xayolimni o‘g‘irladi. Tengqurlarimga qarab, o‘zimni ba’zida zamondan orqada qolgandek tasavvur qilaman, ya’ni ular tilida aytganda “trend”da bo‘lib, chet so‘zlarni qo‘shib gapirolmayman. Aslida bu zamonaviylikmikan? Yo‘q! Turli tillardagi so‘zlarni qo‘shib gapirish savodsizlik va madaniyatsizlikning namoyishi bo‘lsa kerak. Xayollarimni jamlay olmayotgan bir paytda, telefonimga kelgan “xushxabar”, meni yanada hayratda qoldirdi. Bir tashkilotga yuborgan ish so‘rovnomam qaytarilibdi. Bunga asos qilib esa rus tilini mukammal bilish shartligi, o‘zbek tili muhim emasligi keltirilgan. Yana o‘sha og‘riqli “davlat tilimiz o‘zi qaysi til?” degan savol meni o‘z domiga tortib ketdi… Atrofga nazar tashlasak, kimdir maktabida faqat rus sinflari borligi, o‘zbek tili o‘qitilmasligi bilan maqtanadi. Boshqasi o‘zbek tilida gapirmasligi bilan faxrlansa, ruschani bilmaydiganlar o‘zbekcha gapirishidan uyalib yuribdi. Hamma xizmat ko‘rsatish doirasidan tashqarida. Qachon bu holga keldik o‘zi?! Nima uchun o‘z ona tilimizdan uyalamiz, undan or qilamiz? O‘zligidan, ona tilidan uyaladigan insonni o‘z onasidan or qiladigan, hurmat qilmaydigan va uning farzandi ekanidan afsus qiladiganlarga qiyoslash mumkin.

28.3.2024 169

Kitobxonlik kasalliklari haqida eshitganmisiz?

Oliy dargoh ostonasidan ilk marotaba xatlab, qalbga ummondek orzularni tukkan biz kabi ilmi toliblarga jonkuyar ustozlarimiz bergan dastlabki topshiriq Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Milliy kutubxonasiga aʼzo boʻlish edi. Masʼuliyatli baʼzi kursdoshlarimiz “missiya”ni oʻz vaqtida, oʻzi xohlab ado etgan boʻlsa, biz kabi qolgan ayrimlar majburiyat oʻlaroq muhtasham ma’rifat maskaniga bordik. Bil’aks, hamyonimiz toʻridan oyda hech qursa 1-2 marotaba ham olinmaydigan kutubxona kartochkasi joy oldi. Shu voqeani tibbiyot universitetida oʻqiydigan eski tanishimga aytib: “Nima uchun biz kitob oʻqimaslikni, oʻqiganda ham unga yuzaki yondashishni istab qolyapmiz?”, deb savol berganimda, u bu kabi sabablar kasallik belgisi boʻlish mumkinligini aytdi. Bemor oʻz tashxisini shifokoridan bilish uchun ichi qizigani kabi mening ham bu boradagi qistovlarim joʻramning “Qiziqsang, “Gugl aka” dan soʻra. Toqating yetarmikan?” degan javobi bilan barham topdi. Haqiqatan ham, oxirgi paytlarda kitob oʻqishni ehtiyoj sifatida baholagan taqdirda ham, ayrim insonlarda jismoniy va ruhiy xohishning boʻlmasligi mutolaa bilan bog‘liq turli kasalliklar boʻlishi mumkinligini anglatar ekan. Biz rasmiy manbalarga tayangan holda shunday “kasalliklar” ta’rifi va ularning belgilarini topdik. Kitob hidini yoqtirsangiz... Kimdir yomgʻir yoki tuproq, yana birov benzin hidini yoqtirishini bilamiz. Bunday kishilar ushbu hidni tuyishni, undan rohatlanishni yoqtiradi (Nima qilibdi? Shaxsan men ham benzin idishlarini hidlashni yoqtirardim, biroq bu tibbiyotda kamqonlikning dastlabki belgisi ekan. Mayli, chalgʻib ketmay). Xullas, kitob hidini yoqtiruvchi kitobxonlar haqiqiy kitobxon emas, ularda “bibliosmiya” kasalligi bor. Ular kutubxonaga kitob hidini hidlashga boradi, har sahifani ochganda burniga yaqin tutib, bundan rohatlanadi. “Bibliosmiya” termini kitob hidining oʻquvchiga taʼsirini ifodalaydi. Bibliosmiyaga chalinganlar elektron kitobda bosma kitobning hidi yoʻqligini asosiy kamchilik sifatida iddao qiladi. Manbalarga koʻra, kitobning odamlarga zavq beradigan hidi (ifori) qogʻozlardagi kimyoviy reaksiyalar natijasida paydo boʻladi. Koʻpchilik u qancha eski boʻlsa, hidi ham shuncha kuchli va yoqimli boʻlishini taʼkidlaydi. Lekin haqiqiy bibliosmiyalar har bir kitob yangi yoki eskiligidan qatʼi nazar, oʻz iforiga egaligini aytadi. Katta hajmli kitob – katta “muammo”? Sizda bilmadim-u, shaxsan men bironta kitob oʻqish zarurati paydo boʻlsa, uning hajmidan xavfsirayman. Buni qarangki, bu ham kasallik boʻlib, fan tilida “bibliofobiya” deb atalar ekan. Soddaroq aytganda, bibliofoblar uchun “Ufq” haqiqiy muammo, “Urush va tinchlik”ni oʻqish fojia misol gap. Baʼzilar kutubxonaga shunchaki vaqt oʻtkazgani boradi. Bu xoʻjakoʻrsin jarayon ularga manfaatli boʻlmasligi kunday ravshan. Qolaversa, yana ayrimlar tovush chiqarib kitob oʻqishdan hayiqadi: bu ularda titroq, ter bosishi yoki yigʻiga ham sabab boʻlishi mumkin. Shu kabi kitob va mutolaa bilan bogʻliq qoʻrquvlarning bari yuqoridagi kasallik alomatlari. Demak, doʻstingiz siz bilan kutubxonaga kelsa-yu, kitob oʻqishni xohlamasa, unda bibliofobiya borligini aytib koʻring. Zora “kasalligi”ni yengishga intilib, kitobga mehri oshsa. “She’rni jinim suymaydi!” Ma’naviy ozuqa olish uchun san’at, madaniyat va adabiyotga murojaat qilamiz. Quloqchinda musiqa eshitamiz yoki teatrga boramiz, yana kimdir muzeylarda tarixni oʻz koʻzi bilan koʻrishni xohlaydi. Biroq yana shunday toifa borki, buyuk ruhiy kamolot vositasi – she’riyatga  oshufta. She’r oʻqish yoki yod olishdan zavqlanib, vaqtini maroqli oʻtkazadi. Ammo metrofobiya – sheʼriyatdan qoʻrqish holati ham aksariyat odamlarda kuzatilib turar ekan. Ular she’rni oʻqish yoki yod olish u yoqda tursin, eshitishni ham xohlamaydi. Alal-xusus, ularni metrofoblar deb atasak boʻladi. Ushlagan joyini uzadiganlar! Biblioman kitob oʻqishni chin dildan xohlamaydi, lekin u kitobning turli xil shaklini, masalan, ilk yoki soʻnggi nashri, qattiq yoki yumshoq muqovalisini sotib olaveradi. Bibliomanlar uchun kitob mazmunan emas, tashqi koʻrinishi, dizayniga koʻra qiziq va qadrli boʻlib boradi. Xaridlar davomida puli qolmasa, qarz evaziga ham olaveradi. Indallosi, bibliomanlarni boshqarilmas hissiyotlar natijasida pulsizlik ham kitob xarididan  toʻxtatib qololmaydi. Bundan tashqari, bibliotaf va bibliofil terminlari ham bor. Ular bibliomaniya bilan juda oʻxshash xususiyatga ega. Chalkashliklar yuzaga kelmasligi uchun kitobshunos Nikolay Lisovskiyning bu terminlar tasnifiga oid fikriga tayanamiz: “Bibliofil – kitoblarni nafaqat tashqi koʻrinishiga, balki mazmuniga koʻra sevib, qadrlaydigan haqiqiy kitobxon. Kelib chiqishiga koʻra, termin grekchada (“biblion” – “kitob”, “philein” – sevmoq) “kitoblarni sevuvchi” degan maʼnoni anglatadi. Bibliofillar asosiy mablagʻini kamyob va qimmatbaho kitob xaridi uchun sarflaydigan kolleksionerlar sanaladi. Biblioman esa kitoblarni asosan tashqi koʻrinishiga qarab yaxshi koʻradi. U oʻzining javonini kitob mazmunidan qatʼi nazar, uning bejirim dizayni yoki noyobligiga koʻra boyitadi”. “Kitobimni bergim kelmaydi!” Kitobxo‘r tanishlaringizdan ozib-yozib kitob soʻrasangiz, yelka qisadi. Shu tobda kitobga ishtiyoq ham so‘nishi hech gap emas. “Nima, bir joying kamayib qolarmidi?” degan iddaongiz, afsuski, haqiqat koʻrinadi. Gap shundaki, bunday toifa kitobxonlar “bibliotaf”lar deb ataladi. Bibliotaf ham bir qancha sifatlari bilan bibliomanga oʻxshab ketsa-da, ularni asosiy bir jihat: bibliotafning kitoblariga nisbatan oʻta ziqnaligi ajratib turadi. Ular oʻzi toʻplagan noyob yoki soʻnggi nusxadagi kitoblarni begonalardan shunday himoyalab, yashiradiki, qayerga qoʻyganini baʼzan oʻzi ham eslolmaydi. Bu toifadagilar kam nusxali yoki qimmatli, eski kitoblarni toʻplaydi va oʻz kitoblarini hech kim bilan boʻlishishni istamaydi. Muxtasar qilib aytganda, tarozining ikki pallasi boʻlganidek, kitob oʻqishning ham manfaatli jihatlari bilan bir qatorda yuqoridagi kabi alomatlari ham mavjud. Ishonch bilan ayta olamizki, zamonlar silsilasida bashariyatga maʼnaviy ozuqa berishning qimmatbaho manbayi boʻlmish kitoblar oʻz oʻrnini boshqa moddiyatga berib qoʻymadi. Ingliz faylasufi Fransuz Bekon ta’kidlaganidek, kitob – zamonlar dengizida sayohat qilayotgan va oʻzining qimmatli bilim yukini avlodlarga tashiyotgan hikmat kemasi hisoblanadi... Ha, aytgancha, siz qanday kitobxonsiz?

27.3.2024 185

Davlatnikini oʻmarsa boʻladi (?)

“Davlat ishida ishlab davlatning pulidan o‘g‘irlamasang, “gunoh” bo‘ladi!” Har doim emas, ayrim-ayrim vaqtlarda “kassa”da o‘tiradigan sinfdoshimning cho‘ntagiga kirib ketayotgan sariq aralash ko‘k pullarni ko‘rib qolganimda u doim menga shu gaplarni aytardi. Ammo men qanchalar oppoq va farishtadek gunohsiz, to‘g‘ri odam bo‘lmay, sinfdosh o‘rtog‘imning bu o‘g‘riligi haqida hech kimga hech narsa deya olmas edim. Chunki sarg‘ayib ketgan eski varaqlarga birovga bir tiyinga keraksiz bo‘lgan she’rlar yozib ko‘chada daydib yurgan vaqtimda aynan mana shu do‘stim sababli bankka “Matbuot kotibi” bo‘lib ishga joylashganman. Axir xalqda “Yegan og‘iz uyalar!” degan gap bor-ku! Men ham “yeb” qo‘ygan edim... Mehnat faoliyatimga uch yilcha bo‘lgach, mening ham fe’limda o‘zgarish yuz bera boshladi. Yangi mashina minish orzusida bir necha yil yiqqan pulini bankka to‘layotgan odamlarga qarar ekanman, o‘zimni go‘yoki sharqirab oqayotgan daryoning bo‘yida suvsizlikdan o‘layotgan, bog‘lab qo‘yilgan itdek tasavvur qila boshladim. Qolaversa, har zamon-har zamonda hamkasblarimning qaysi biridir milliarddan baland summani “yeb” hazm qilib yuborar, aybi fosh bo‘lganidan so‘ng 2-3 yilga qamalar, yeb yuborilgan pullarini qaytaraylik, desak bu “bechora”ning nomida xotinidan bo‘lak hech vaqosi bo‘lmasdi! Natijada qamoq muddatini o‘tab bo‘lgan hamkasbimiz uyga qaytgach, xotini va bolalarining puliga maza qilib yashayverardi. Yomon xayollarga bormasligingiz uchun aytib qo‘yay, u qamoqdan qaytganidan so‘ng egalik qilishni boshlagan milliarddan oshiq pullarni hech qayerda o‘qimagan va ishlamaydigan xotini hamda hali 16 ga kirmagan farzandi o‘z peshona terlari bilan ishlab topib qo‘yishgan bo‘lardi... Xullas bu holatga chidab, qashshoq yashash imkonsiz edi. Onam menga doim “Ayrilganni ayiq yer”, deb nasihat qilib katta qilgan. Shu sababli men ham hamma qilayotgan ishni qilishga ahd qildim. O‘g‘rilik emas! Shunchaki davlat pulidan shaxsiy ehtiyojlarim uchun vaqtinchalik foydalanib turish! Birinchi navbatda tajriba sifatida arzimagan narsa olib uyga ketmoqchi bo‘ldim. Shu xayolda stol ustiga bezak uchun turadigan, tilla rangli ruchkani cho‘ntagimga solib, qo‘riqchilar turgan eshik tomon yura boshladim. O‘zimcha “Agar shu ruchkani eson-omon olib chiqib keta olsam, demak ikki “pochka” pulni ham bemalol olib chiqib keta olaman”, deb xayol qildim. Axir meni o‘ziga yaqin oladigan, oyog‘ini ostiga sochilib yotadigan pullarni mendan yashirmaydigan sinfdoshimning oldidan ikki “pochka” pulni bildirmasdan olish qiyin ish emasdi-da ! – Siz ham boshlabsiz-da, akam?! Qo‘riqchining gapidan tanamdan muzdek ter chiqib ketdi. O‘zimni qamoqda tasavvur qila boshladim. Ammo u gapiga qo‘shimcha qilib “Mayli, arzimas narsa ekan. Bu safar kechiraman. Boshqa qaytarilmasin”, deb qulog‘imga shivirlagach, meni qo‘yib yubordi. Undan qutulib, bankning hovlisiga chiqar ekanman, menga duch kelgan barcha hamkasblarim meni bu “ishim” bilan tabriklashar, keyingi gal olganga yarasha kattaroq narsa olishimni, arzimagan ruchka bilan qamalib ketmaslikni maslahat berishardi. Men esa ko‘ylagimning cho‘ntagida turgan ruchkani ular qanday sezib qolishayotganidan hayratda edim! Rangim bo‘zarib uyga yetib kelar ekanman, bitta ruchkani deb shuncha qiynalganimni, agar pul bo‘lganida yuragim naq yorilib ketishini o‘ylab eshikni taqillataman. Eshikni ochgan xotinim esa: – Obbo! Bu nima qiliq?! Ishxonangizdan ruchka o‘g‘irladingizmi?! – dedi! Xotinimdan buni qanday sezganini so‘rasam, ko‘ylagimga ishora qildi. Shundan keyingina oppoq ko‘ylakning ko‘krak cho‘ntagidagi ruchkaning siyohi kindigimgacha oqib borganiga ko‘zim tushdi!..

27.3.2024 184

Qo‘zi, qo‘chqor, tandir go‘sht va Lacetti: “Tashabbusli byudjet”da ovoz yig‘ish uchun nimalar taklif qilinmoqda?

Xabaringiz bor, O‘zbekistonda 2024-yilning 16-mart kunidan e’tiboran “Tashabbusli byudjet”da ovoz berish jarayonlari boshlandi. Dastlab tanish-bilishlar orqali iltimosga olingan ovozlar, keyinchalik 20-30 ming so‘m mablag‘ evaziga sotila boshlandi. Ayni kunga kelib esa ovozlar ancha qimmatladi. Jumladan, kimdir 10 ta ovozga bitta qo‘zi va’da qilayotgan bo‘lsa, boshqasi 50 ta ovoz uchun qo‘chqor atagan. Yana birov esa 1000 ta ovoz uchun avtomobil sovg‘a qilishini aytgan. “Daryo” jurnalisti tarmoqlarda tarqalayotgan videolarni to‘plab, “Tashabbusli byudjet”ga ovoz berish narxlari bilan qiziqdi. 10 ta ovozga bitta qo‘zi Tarmoqlarda tarqalgan videolarning birida qo‘zichoq ko‘targan fuqaro 10 ta ovozga bitta qo‘zi berishini aytib, odamlarni ovoz berishga chorlagani ko‘ringan. Aniqlashtirilishicha, Farg‘ona viloyatining Uchko‘prik tumanidagi O‘rachi qishlog‘ida yashovchi aholi yo‘lini asfaltlashtirish uchun 10 ta ovozga bitta qo‘zi, 50 ta ovozga buzoqcha, 100 ta ovozga toychoq berishini va’da qilib, ovoz to‘plamoqda. Telegram’da tarqalgan yana bir videoda “Tashabbusli byudjet”ga ovoz to‘plashni maqsad qilganlar farg‘onaliklardan farqli ravishda, bitta qo‘zi uchun 15 ta ovoz so‘rab, narxni pastlatgan. Bir lagan osh Vohadagi bozorlarning birida ovoz to‘playotgan fuqaro odamlarga murojaat qilib, bitta ovoz uchun bir lagan osh, 50 ming so‘m pul va kolbasa berishini aytib, jar solayotgani ko‘ringan. Qashqadaryo viloyatining Kitob tumanidagi dovonda faoliyat yurituvchi oshxonada esa 4 ta ovozga 1 kilo tandir go‘sht berilishi e’lon qilingan. 1000 ta ovozga LACETTI Ko‘pchilik e’tiborini tortgan yana bir videoda Laсetti avtomobili egasi mashinasini u aytgan loyihaga 1000 ta ovoz berganlarga sovg‘a qilishini aytadi. Biroq avtomobil aynan qaysi hududdagi qaysi loyihaga ovoz berish evaziga berilishi noma’lum bo‘lib qolgan. “Tashabbusli byudjet”ning 2024-yilgi birinchi mavsumida ovoz berish jarayoni 16-mart soat 00:00 dan qayta boshlangandi. Jarayon 4-aprel soat 23:59 gacha davom etadi. O‘zbekistonda 13-martdan “Tashabbusli byudjet”ga ovoz berish jarayoni boshlanishi belgilangan. Biroq ovoz berish uchun zarur platforma – Open budget portalida texnik nosozlik kuzatilgan edi. Joriy mavsumda ilgari surilgan loyihalarni amalga oshirish uchun davlat byudjetidan 3 trillion so‘m ajratilishi belgilangan. Bunda har bir loyiha uchun eng yuqori qiymat 1 milliard 360 million so‘mni tashkil etadi.

26.3.2024 198

“Buyuk Xitoy devori” yoxud talabaning sumkasi

– Voy, jonim og‘ridikuu... Sohibing talaba bo‘lsa ham qiyin. U bilan kun bo‘yi birga darsga kirib, qayerga borsa hamroh bo ‘lsang-u, ijara uyga kelib burchakka uloqtirilsang, alam qiladi. Nima bo‘lsa ham otasining puliga kelganmanda. Shuning ham bir omadi kulib, ishga kirganida buyumlarining qadriga yetarmidi?! Har kuni ertalab shu dangasa meni yana o‘sha burchakdan olib, o‘qishga shoshadi. O‘quv yili boshida solingan o‘sha yangi daftar bilan ruchka hali ham ishlatilgani yo‘q. Mabodo dekanatdan tekshiruv kirib qolsa, ko‘rgazmaga olib o‘tiradi, xolos. Dars payti esa men “Buyuk Xitoy devori” vazifasini o‘tayman. Nega deysizmi? Parta ustiga qo‘yib, telefon o‘ynaydimi, ovqatlanadimi, uxlaydimi, xullas, mening ortimga yashirinib, ko‘ngilchasi tusaganini qiladi. Men esa bu narsalarni berkitib, mardlarcha dars tinglayman. Ishoning, agar menga jon kirganida mendan a’lochi talaba sumkasi bo‘lmasdi. Shunday deyman-u, menga o‘xshagan “aqlli” sumkalar ham ko‘p. Ustozlar savoliga javobni bilsak ham, gapira olmay jonimiz halak.    

25.3.2024 206

Chekish o'smirlar organizmiga o'nglab bo'lmas zarar yetkazadi

Soʻnggi vaqtlarda yoshlar orasida turli psixotrop moddalar qabul qilish, elektron, turli tam va hid beruvchi tamakilarni chekish holatlari ko‘paygan. Sog‘liqni saqlash vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, bu zararli odatlar maktab yoshidagi bolalar orasida ham uchramoqda. Dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, 13-15 yoshdagi maktab o‘quvchilarining 1,7 foizi – o‘g‘il bolalarning 2,3 foizi, qizlarning 0,9 foizi tamaki chekadi. O‘smirlarning 7,7 foizi – 10 foiz o‘g‘il bolalar hamda 5,2 foiz qizlar hayotida bir marta bo‘lsa ham chekib ko‘rgan. Har 6 nafardan biri tamaki tutuni taʼsirida boʻladi. Statistikaga qaraganda, 13-15 yoshdagi maktab o‘quvchilarining 7 foizi uyda va 16 foizi yopiq jamoat joylarida tamaki tutuni ta’sirida bo‘ladi. Bundan tashqari, 18-69 yosh oralig‘idagi O‘zbekiston aholisining 16,5 foizi, shu jumladan, erkaklarning 32,9 foizi, ayollarning 0,8 foizi tamaki chekadi. Aholining 9,9 foizi tutunsiz tamaki, o‘z navbatida tutunsiz tamaki chekuvchilarning 89 foizi esa nosvoy chekadi. Organizmga o‘nglab bo‘lmas zarar Tamaki ta’siri o‘smirlar organizmida qaytarib bo‘lmas asoratlar qoldirishi aniq. Sog‘liqni saqlash vazirligining tamakiga qarshi kurashish bo‘yicha bosh konsultanti Shuhrat Shukurov bu illatning yoshlar salomatligiga ko‘rsatadigan jiddiy zararlari haqida ma’lumot berdi: “Tamaki tutunida 7000 dan ortiq kimyoviy moddalar bo‘lib, ularning aksariyati sog‘liq uchun xavfli. Tamaki va uning tutuni har qanday ko‘rinishda insonning barcha organlariga zararli ta’sir ko‘rsatadi. Uning organizmga xavfi tarkibidagi kuchli narkotik ta’sirga ega bo‘lgan va o‘ziga qaramlikni keltirib chiqaradigan nikotin bilan bog‘liq. Ayniqsa, o‘smirlarda nikotinga jismoniy va ruhiy qaramlik jadal rivojlanadi. Uning oz miqdori ham bo‘shashish va yaxshi kayfiyat hissini tug‘diradi, ko‘p miqdori esa yurak va markaziy asab tizimiga tez ta’sir qiluvchi zahar hisoblanadi. Tamaki mahsulotlari ta’mni shirin qiluvchi, xushbo‘y hid taratuvchi konservantlar va boshqa qo‘shimchalar qo‘shilgan holda tayyorlanadi va bu mahsulotning jozibadorligini oshiradi. O‘smirlik — miya rivojlanishida kritik davr bo‘lib, bu paytda nikotin o‘quvchilarning, avvalo, miyasiga zararli ta’sir ko‘rsatadi. Natijada xotira va bilim olish qobiliyati pasayishiga, kuchli qaramlik va tahlikali nevrozlarga olib keladi. Tamaki chekuvchi o‘quvchilarda nafas yo‘llari va quloq infeksiyalari yuqish ehtimoli ortadi, ularda yo‘tal, bronxit, pnevmoniya, astma va nafas yetishmovchiligi kuzatiladi. Bundan tashqari, tamaki chekish milk, suyak to‘qimasi, tish bog‘lamalarining buzilishiga, tishlarning barvaqt to‘kilishi kabi saraton oldi holatlarga olib keladi. Keyinchalik esa chekuvchilarda og‘iz bo‘shlig‘i, til, lab, milk, hiqildoq, qizilo‘ngach, oshqozon va oshqozonosti bezi saratoni rivojlanish ehtimoli keskin oshadi. Bunday holat yurtimizda tamaki chekishga qarshi olib borilayotgan profilaktik tadbirlarni yanada kuchaytirish va keskin choralar ko‘rishni taqozo etadi”. 20 yillik “staji” borlar... Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, dunyoda 1,3 milliardga yaqin odam muntazam ravishda chekadi yoki boshqa shakllarda tamaki iste’mol qiladi. Erkaklarning taxminan 47 foizi va ayollarning taxminan 12 foizi chekadi. Chekishni erta boshlash va 20 yildan ortiq vaqt davomida muntazam chekish umr ko‘rish davomiyligini 20-25 yilga qisqartirar ekan. Bugun har bir yosh-u qari chekish – bu zararli odat ekanligi, salomatlikka salbiy ta’sir ko‘rsatishini biladi. Lekin sigaretning salomatlikka ziyoni haqida qancha ko‘p gapirilmasin, undan voz kechuvchilardan ko‘ra kashandalikka ruju qo‘yayotganlar soni ortib boryapti. Inson uchun eng katta boylik — sog‘lik. U faqat sog‘ bo‘lgandagina baxt ta’mini to‘liq tuyushi mumkin. Chekish muhimmi yoki salomatlik? Tanlov o‘z qo‘lingizda. Sarvinoz KOMILOVA, “Yoshlar ovozi” mahurat maktabi tinglovchisi

25.3.2024 215

Endi "suyunchi puli" yo'q: jamoatchilik nima deydi?

1-apreldan farzand tugʻilganda beriladigan nafaqa (suyunchi) puli faqat birinchi farzand uchun beriladi. Keyingi farzandlar uchun bir martalik pul faqatgina “ijtimoiy himoya yagona reyestri” axborot tizimiga kiritilgan oilaning a’zosi boʻlgan ayollarga rasmiylashtiriladi. Yangi norma yaqindagina ijtimoiy davlat deb eʼlon qilingan Oʻzbekiston aholisi uchun bahsli mavzuga aylandi. Xoʻsh, jamoatchilik faollari bu mavzu yuzasidan qanday fikr bildirmoqda? Tejalgan pullar nimaga sarflanadi? Iqtisodchi Otabek Bakirov “suyunchi puli”dan tejalgan pullar nimaga sarflanishi haqidagi savolni o‘rtaga tashladi: “Ijtimoiy himoya yagona reyestriga kiritilganlar va reyestrga kiritilgan ayollarning tug‘ish statistikasi bo‘yicha biron bir normal statistika yo‘q. Lekin yarmi yopiq va chala-chulpa demografiya statistikamizga ko‘ra, jami tug‘ilish ko‘rsatkichida birinchi farzandlarning ulushi 23,7 foiz atrofida. Agar shu proporsiyani o‘tgan yilgi tug‘ilish soni ko‘rsatkichiga qo‘llasak, 2023-yilda ikkinchi va keyingi tug‘ilgan farzandlar 734 ming atrofida bo‘lgan, deb taxmin qilish mumkin. Tendensiyaga ko‘ra bu yil tug‘ilish umumiy soniyam, ikkinchi va undan keyingi tug‘ilgan farzandlar soni ham o‘sadi. Demak, hukumat mazkur byudjet manyovridan 2024-yilda 415 milliard so‘mgacha tejab qoladi (kelasi yillarda iqtisod qilingan mablag‘ yanayam kattaroq ko‘rinish oladi). Asosiy savol shundaki, bu pullar nimaga va qaysi maqsadlar uchun ishlatiladi? Agar gap ayanchli ahvolda qolayotgan maktablarga yo kasalxonalarga yo‘naltirish haqida ketsa, bu bitta keys. Shunday maqsadlar uchun mazkur manyovrga qo‘l urilgan bo‘lsa, shaxsan men ikki qo‘lim bilan quvvatlayman. Lekin bizning yangi tariximiz prioritetlaridan kelib chiqilsa, kambag‘al va muhtojlardan tejalgan mablag‘lar odatda yaqin oligarxlar cho‘ntagiga ishlaydigan loyihalar yoki sxemalarga taqsimlanishi ehtimoli ko‘pligi xavotirga soladi”.   “Aksar qismi erkaklardan iborat qaror qabul qiluvchilarimiz boshqacha o‘ylashadi” “Albatta, ayol sifatida, ona sifatida va fuqaro sifatida bu qaror meni xursand qilmadi. Biz ayollar uchun hamma farzandimiz birdek — 9 oy ko‘tarib, o‘n soatlab dard chekib tug‘iladi va bir xilda mashaqqat bilan katta qilinadi. Ertaga ular katta bo‘lsa, oilada nechanchi bo‘lib tug‘ilganidan qat’i nazar, shu vatan oldida teng huquqli va majburiyatli bo‘ladi. Afsuski, aksar qismi erkaklardan iborat qaror qabul qiluvchilarimiz boshqacha o‘ylashadi shekilli”, deb fikr bildiradi bloger Shahnoza Soatova. Rasul Kusherbayev esa qarorni ayollar va bolalarni qo‘llab-quvvatlash siyosatiga mutlaqo zid harakat, deb hisoblaydi: “Yer osti boyliklarimizni chetga sotayotganlar va monopolistlarga katta imtiyozlar berilgan bir vaqtda ayollar shu puldan ham mahrum qilingani ayanchli, albatta. Bu ayollar va bolalarni qo‘llab-quvvatlash siyosatiga mutlaqo zid harakat”.   Bu borada jahon tajribasi qanday? Ushbu mavzu diqqat markaziga koʻtarilar ekan, dunyo mamlakatlari bu masalaga qanday yondfshishmoqda degan savol tugʻiladi. Ularda yangi tugʻilgan bolalar uchun qanday imkoniyat-u imtiyozlar bor? Muhtojligi isbotlansa, uy beriladi Birlashgan Arab Amirliklarida fuqarolar va yangi tug‘ilgan chaqaloqlarga imtiyozlar mavjud. Yangi oila qurgan kelin-kuyov (ikkisi ham amirlik fuqarosi bo‘lsa) BAA nikoh fondidan   20 000 AQSh dollari miqdorida kredit olishi mumkin. Ular farzand ko‘rsa, bu kreditdan voz kechiladi. Suyunchi puli esa 50 000 dan 200 000 dollargacha to‘lanadi. Agar muhtojligi isbotlansa, uy ham beriladi. Fuqarolarni bunday ijtimoiy himoyalashga sabab amirlikning tub aholisi kamayib borayotganidir. Hozir tub aholi mamlakatda istiqomat qiluvchilarning 10 foizini tashkil etadi. Bepul tibbiy xizmat kafolatlanadi Norvegiya fuqarolari ham o‘ziga xos ijtimoiy himoya bilan ta’minlanadi. Agar ona homiladorlik ta’tiligacha ishlamagan bo‘lsa, 5000 AQSh dollarigacha pul beriladi. Agar ishlagan bo‘lsa, suyunchi puli jami daromadlar miqdoridan kelib chiqib belgilanadi. Homiladorlik, tug‘ish va undan keyingi tibbiy xizmatlar bepul. Soliq imtiyozlari Dunyoga kelgan har bir avstraliyalik chaqaloq uchun 4000 Avstraliya dollari (3000 AQSh dollari) miqdorida nafaqa beriladi. Agar chaqaloqlar soni 3 va undan ortiq bo‘lsa, bu summa 16 yoshgacha berib boriladi. Yosh bolali oilalarga soliq imtiyozlari, hukumat tasdiqlagan ro‘yxat asosida turli xizmatlar uchun 50 foiz miqdorida chegirmalar beriladi. 5 ming dollardan 10 ming dollargacha Singapurda chaqaloq tugʻilganida suyunchi puli 5 000 dan 10 000 AQSh dollarigacha. Bu yerda ota-onalarni pul mablag‘lari bilan rag‘batlantirish orqali mamlakatning tug‘ilish darajasini yaxshilash, bolalarni tarbiyalashdagi moliyaviy yukni kamaytirish va shu orqali ota-onalarni ko‘proq farzand ko‘rishga undash maqsad qilingan. Qo‘shni davlatlardachi? Qo‘shni Qozog‘istonda ham bola tug‘ilganda to‘lanadigan bir martalik nafaqa mavjud. Bu nafaqa 2024-yil holatiga ko‘ra, birinchi 3 nafar bola uchun 140 296 tenge (3 million 907 ming so‘m)ni tashkil qiladi. To‘rtinchi va undan keyingi bolalar uchun 232 596 tenge (6 million 477 ming so‘m) miqdorida. Qirg‘izistonda oila daromadidan qat’i nazar har bir bolaga tug‘ilganda bir martalik 4 ming som (560 ming so‘m) miqdorida nafaqa beriladi. Agar bir vaqtning o‘zida 3 va undan ortiq chaqaloq tug‘ilsa, ularning har biriga 50 ming som (7 million so‘m)dan suyunchi puli beriladi.  

13.3.2024 305

Til bilimi

“Bolalik” va “yoshlik” Ko‘pchilik “bolalik” va “yoshlik” so‘zlarini farqlay olmaydi. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da bolalik so‘ziga 3 xil tarif berilgan. Ulardan bizga mosi: “Odamning hali voyaga yetmagan davri; yoshlik”dir. Tarifning oxirida yoshlik so‘zi ham qo‘shilishi barchani chalg‘itadi. Yoshlikka esa “o‘smirlik, navqironlik” tarifi berilgan. O‘zbekiston yoshlar ittifoqi hujjatlarida bolalar va yoshlarning yosh chegarasi aniq belgilab berilgan. Unga ko‘ra, 14 yoshgacha bo‘lganlar BOLA, 14 yoshdan yuqori – 30 yoshgacha bo‘lganlar YOSHLAR hisoblanadi. 1-iyun “Xalqaro bolalar kuni”, 30-iyun “Yoshlar kuni” sifatida nishonlanishidan ham bu so‘zlarning farqlanishini anglash mumkin.   “OK”? Bugun OK soʻzini ishlatish urf boʻlgan. SMS yoki messenjerdagi yozishmalarda “mayli”, “yaxshi”, “tushundim” demasdan Ok deb yozishadi. Qiynalib oʻtirish kimga yoqadi? Ikkitagina harf – OK. Lekin nima deyishayotganini oʻzlari ham bilmaydilar. Okeyning soʻz maʼnosi va imo-ishora maʼnosi bor. Ikkisi ikki xil tarixga va maʼnoga ega. Birinchi OK  inglizcha “all correct” – hammasi yaxshi degani. Ilk marta esa “orl korrek” deb ishlatilgan. AQShda prezident Martin Van Byurenning saylov kampaniyasida ham ishlatilgan. Old Kinderhook (koʻhna Kinderxuklik) soʻzining qisqartmasi keyinroq O.K.ga aylanib ketadi. Ikkinchi OK belgisi esa qadimdan mavjud. U Gretsiyada “sevgi izhori”ni, Buddizmda “ichki hotirjamlik”ni anglatadi, Yaponiyada “tanga” maʼnosida, Yevropada avval “uzuk” maʼnosida edi. Gʻavvoslarning soʻzlashuvida esa “hammasi joyida” degani. Lekin Fransiya va Tunisda Okey belgisini koʻrsatsangiz “nol”, “hech nimaga arzimaydi” degan boʻlasiz. Gretsiya va yaqin Sharqda, Argentina, Chili, Salvador, Meksika, Germaniyada esa butunlay haqoratli. “Okey” belgisini ular “Sen ahmoqsan!” deb tushunadi, qoʻpollik, uyatsiz imo-ishora deb qabul qilishadi. Arablarda esa “yomon koʻz”, “laʼnat” belgisi.