23.5.2025 90

Tenglik — taraqqiyot asosi

Sen ayolsan! Ko‘p kulma, o‘zingni tut, qiz bolasan. Ovozingni balandlatma, jiddiy bo‘lma — o‘rning oshxonada, dars emas, taom o‘rgan. Nega bu kitobni o‘qiyapsan? Qizlar bu kasbda ishlashmaydi. Senga bu bilimlar nega kerak? Baribir oxiri uyda o‘tirib, farzand tarbiyalaysan-ku. O‘qimaysan, diplom olsang ham, ish topa olmaysan, baribir turmushga chiqasan. Qolganini qaynonangning o‘zi o‘qitib oladi. Oila degani — sening yagona taqdiring. Karyera, mustaqil hayot, orzu — bular erkaklar uchun. Sen faqat “yaxshi kelin” bo‘lishing kerak. Diplom nimaga kerak? Devor bezash uchunmi? Bu turdagi gaplar ro‘yxatini yana uzoq davom ettirish mumkin.  Ushbu jumlalar go‘yoki oddiy maslahatday tuyuladi, ammo aslida bu — ayolning imkoniyatlarini cheklovchi ijtimoiy to‘r va  o‘ta kuchli qurolga aylangan. Bu iboralar orqali nechta orzular o‘ldirilganini hech o‘ylab ko‘rganmisiz? Chunki ayol kishiga faqatgina ayol bo‘lganligi uchun turli bosimlar, cheklovlar, ijtimoiy stereotiplar tinimsiz ravishda qo‘llaniladi. Ba’zi kasblarda ayollarning ishtirokiga nisbatan noaniq cheklovlar qo‘yilishi, ularning fikri qaror qabul qilish jarayonlarida yetarlicha e’tiborga olinmasligi yoki ayollarning salohiyatiga ishonchsizlik bilan qaralishi kabi holatlar bugungi kungacha jamiyat ongida saqlanib qolmoqda. Natijada esa o‘ziga ishonmaydigan, qo‘rqoq, mustaqil fikrlay olmaydigan va doim kimgadir tayanib yashaydigan ayollar qatlamining shakllanishiga sabab bo‘lyapti. Zamonaviy jamiyatda “gender tenglik” iborasi tobora ko‘proq eshitilmoqda. Biroq, bu tushunchaning asl mazmun-mohiyatini hamma ham to‘g‘ri anglay olmayapti. Ko‘plab hollarda gender tenglik deganda ayollarning erkaklar ustidan hukmronligi, ularning erkaklar o‘rnini egallashi kabi noto‘g‘ri talqinlar uchrab turadi. Aslida esa bu — inson huquqlari va adolat prinsiplariga asoslangan demokratik ijtimoiy tizimning ajralmas qismidir. Gender tenglik — bu erkak va ayollarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy hamda madaniy hayotda teng huquq va imkoniyatlarga ega bo‘lishidir. Bu degani, ayol yoki erkak bo‘lish insonning tanlov erkinligi, kasb egallashi, ta’lim olishi yoki rahbarlik lavozimiga intilishi oldida to‘siq bo‘lishi kerak emas. Tenglik deganda farqlarni yo‘q qilish emas, balki bu farqlarga qaramasdan imkoniyatlarni tenglashtirish nazarda tutiladi. Masalan, ayolga bola parvarishi davrida mehnat huquqlari himoyasi berilishi, erkakka ota sifatida ta’til huquqi berilishi — bu tenglikka erishish yo‘lidagi aniq mexanizmlardir. Ko‘plab jamiyatlarda gender tenglikka oid noto‘g‘ri stereotiplar mavjud: “Ayolning joyi oshxonada”, “Ayol boshliq bo‘la olmaydi”, “Erkak pul topishi kerak, ayol uyda o‘tirishi kerak” kabi iboralar barchamizga tanish. Bu kabi qarashlar ijtimoiy ongda chuqur ildiz otgani sababli, ayollar ko‘pincha o‘z salohiyatini ochib berolmaydi. Gender tenglikni noto‘g‘ri tushunish esa jamiyatda qarama-qarshiliklar, salbiy qarorlar va rivojlanishga to‘siq bo‘ladi. Jamiyatning bu kabi salbiy holatlarni yengib o‘tishi, gender tenglik tamoyillarining real hayotda to‘laqonli ishlashini ta’minlashi uchun izchil siyosiy va huquqiy chora-tadbirlar zarur bo‘ladi. Shu maqsadda mamlakatimizda ayollarning qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilish, ularning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy faolligini oshirishga doir muhim qadam tashlandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2025-yil 14-martda qabul qilingan PQ-103-sonli qaror xotin-qizlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ularning iqtisodiy faolligini oshirish va jamiyatdagi o‘rnini mustahkamlashga qaratilgan muhim hujjatdir .  Mazkur qaror doirasida xotin-qizlarning bandligini ta’minlash va tadbirkorlikka jalb qilish bo‘yicha ishlarning natijadorligi ustidan nazorat Bosh prokuror o‘rinbosari D.S. Kasimovga yuklatilgan.  Shuningdek, 2025-yil 18-martda qabul qilingan SQ-102-V-sonli qaror 2030-yilga qadar O‘zbekiston Respublikasida gender tenglikni ta’minlash va xotin-qizlarning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan strategik hujjatdir . Ushbu  qarorlar o‘z mazmun-mohiyati jihatidan BMTning global kun tartibidagi Barqaror rivojlanish maqsadlari (xususan, 5-maqsad — Gender tenglikni ta’minlash) bilan bevosita uyg‘unlikda ishlab chiqilgan. Yuqoridagi qarorlarda ayollarni rahbarlik lavozimlariga tayyorlash alohida e’tibor markazida turadi. Bu borada maxsus malaka oshirish kurslari, treninglar, mentorlik tizimlari va kasbiy ko‘nikmalarni mustahkamlovchi dasturlar joriy etilmoqda. Bu nafaqat gender tenglikni kuchaytiradi, balki boshqaruv tizimida ayollarning o‘rni ortishi orqali qaror qabul qilish jarayonlariga har xil yondashuvlarni olib kiradi. Jahon tajribasida ham ayollar rahbarligidagi tashkilotlar ijtimoiy mas’uliyat, xodimlar farovonligi va uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlashda yuqori natijalarni ko‘rsatmoqda. Qarorda belgilangan yana bir muhim yo‘nalish — bu ayollarni tadbirkorlik va innovatsion faoliyatga keng jalb qilishdir. Bu borada davlat subsidiyalari, grantlar, soliq imtiyozlari va mikromoliyalashtirish kabi mexanizmlar joriy qilinmoqda. O‘zbekistonda ayollar tadbirkorligining umumiy ulushi 26% atrofida bo‘lsa, bu ko‘rsatkichni oshirish orqali nafaqat iqtisodiy faollik kuchayadi, balki oila farovonligi, bandlik va ijtimoiy barqarorlik ham mustahkamlanadi. Hujjatlarda ayollar manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish, mavjud huquqiy bo‘shliqlarni bartaraf etish zarurligi ham ta’kidlangan. Jumladan, gender asosidagi kamsitishlarni oldini olish, mehnat va ijtimoiy himoya tizimida ayollarga nisbatan teng munosabatni kafolatlovchi normativlar ustida ishlanmoqda. Jahon Bankining hisob-kitoblariga ko‘ra, ayollarni mehnat bozoriga to‘liq jalb qilish orqali global yalpi ichki mahsulot (YaIM) 20% dan ortiq o‘sishi mumkin. Bu esa ayollarning salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish orqali iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish imkonini beradi. Bu jihatlar ayollarning jamiyatda o‘zini erkin tutishiga, mehnat bozori va siyosiy institutlarda faol bo‘lishiga asos yaratadi. Ayollarni ijtimoiy himoya qilish, ularning salomatligi, ta’limga bo‘lgan teng huquqini ta’minlash jamiyatda sog‘lom ijtimoiy muhitni shakllantirishda hal qiluvchi omildir. Ayolning bilimli, moliyaviy jihatdan mustaqil, huquqiy himoyasi kuchli bo‘lgan sharoitda yashashi, jamiyatga barqarorlik olib keladi. Zero, taraqqiyot — bu faqat erkaklar yoki faqat ayollar bilan emas, balki ikkalasi ham teng ishtirok etgan sharoitda ro‘y beradi. O‘zbekistonda gender tenglikka erishish yo‘lida qabul qilinayotgan hujjatlar bevosita BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari, xususan, 5-maqsad — gender tengligini ta’minlash bilan uyg‘unlikda ishlab chiqilmoqda. Gender tenglikni ta’minlash orqali nafaqat ijtimoiy adolatga erishish, balki iqtisodiy o‘sishni ham jadallashtirish mumkin. O‘zbekistonning bu boradagi sa’y-harakatlari, xususan, yuqorida tilga olingan qarorlar, ayollar salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish va mamlakat iqtisodiyotini mustahkamlashga xizmat qiladi. Ayollar rahbarligidagi yangi ijtimoiy va mahalliy tashabbuslar jamiyat salomatligi, xavfsizligi va maʼnaviyatini targ‘ib qilishga qaratilgan. Shavkat Mirziyoyevning farmoniga muvofiq tuman va shahar hokimliklarida xotin-qizlar ishlari boʻyicha mutaxassis lavozimlari joriy etildi; bunday mutaxassislar oilaviy munosabatlarni yaxshilash, nizolarni bartaraf qilish va maʼnaviy-axloqiy qadriyatlarni mustahkamlash bo‘yicha faoliyat yuritadi . Misol uchun, bir qator tadbirlarda mahallalarda “oila universitetlari” tashkil etilib, nikohdan oldin kelin-kuyovlar bilan maslahatchilar suhbat o‘tkazmoqda, to‘y-marosimlar tartibli tashkil qilinmoqda va ajrashishlarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bularning barchasi ayollar boshchiligidagi tashkilotlarning asosiy diqqat markazlari – oilaviy salomatlik, ijtimoiy xavfsizlik va maʼnaviy qadriyatlar – ustuvor ekanini anglatadi. Xalqaro tajribalarda ham aytilishicha, ayollarning siyosat va iqtisodiyotdagi roli mustahkam bo‘lsa, mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy farovonligi oshadi; shuningdek, O‘zbekiston hukumati rasmiy hujjatlarida onalik va ayol salomatligini himoya qilish birinchi darajali maqsad qilib belgilangan. O‘zbek jamiyatida ayollar, xususan onalarga nisbatan hurmat qadimdan kuchli bo‘lib kelgan. Prezident Mirziyoyev ayollar bayramidagi nutqida barchani avvalo “muqaddas va mo‘tabar Ona siymosiga taʼzim qilish”ga chaqirdi . Uning so‘zlariga ko‘ra, “O‘zbekiston deb atalgan jonajon Vatanimizda har qaysi mard yigit avvalo mehribon onasi, oilasi, farzandlari baxtli boʻlishini albatta istaydi” . Bu fikr – har bir ayolga, hatto begona qiz-u opa singilga ham, farzandini sevadigan ona nazari bilan munosabat bildirish zarurligi to‘g‘risida – jamiyatimizda keng tarqalgan qadriyatni aks ettiradi. Mirziyoyevning taʼkidlashicha, xotin-qizlarni eʼzozlash orqali “hayotimiz go‘zal va mazmunli, xonadonlarimiz obod va nurafshon bo‘ladi”. Shu maʼnoda, ayollarni ona sifatida qadrlash va ularning huquq va manfaatlariga hurmat ko‘rsatish o‘zbekiston xalqining anʼanaviy qadriyatlari bo‘lib, bu ustuvorlik jamiyat barqarorligi va yurt farovonligiga xizmat qiladi.

23.5.2025 74

O‘zbekistonda tibbiyot turizimi

Zamonaviy dunyoda sog‘liqni saqlash, davolanish yoki go‘zallikni parvarishlash maqsadida xalqaro sayohat qilish tobora ommalashib bormoqda. Bu jarayon tibbiyot turizmi (yoki sog‘liqni saqlash turizmi) deb ataladi. Tibbiyot turizmi – bu shaxsning sog‘lig‘ini tiklash, muolajadan o‘tish yoki estetik ehtiyojlar asosida boshqa davlatga borib, davolanish yoki diagnostika xizmatlaridan foydalanish faoliyatidir. Ko‘pincha bu xizmatlar uy davlatiga qaraganda arzonroq, tezroq va sifatliroq bo‘ladi. Dunyo bo‘yicha har yili millionlab insonlar boshqa mamlakatlarda tibbiy xizmatlardan foydalanish uchun safarga chiqishadi. Ushbu turizm turi nafaqat bemorlar uchun foydali, balki davlatlar uchun ham muhim iqtisodiy manba sanaladi. Xo‘sh, avvalo tibbiyot turizmining tarixiga to‘talsak. Tibbiyot turizmining ildizlari qadimiy davrlarga borib taqaladi. Qadimgi Yunoniston va Rimda boy insonlar shifobaxsh manbalar yoki tabiblar oldiga uzoq-yaqin mamlakatlarga davo izlab borishgan. O‘rta asrlarda Buxoro, Bag‘dod, Damashq kabi shaharlardagi ilmiy markazlar tibbiyot bo‘yicha mashhur bo‘lib, bemorlar bu yerlarga davolanish uchun tashrif buyurganlar. Zamonaviy tibbiyot turizmi 1990-yillardan boshlab kuchli rivojlana boshladi. Hozirgi kundagi tibbiyot turizmi bo‘yicha yetakchi davlatlarda asosan tibbiyotning jarrohlik (yurak, ortopediya, neyroxirurgiya), plastik-estetik operatsiyalar, stomatologik xizmatlar, reabilitatsiya va detoks dasturlari, sun’iy urug‘lantirish (IVF) va tug‘uruq, an’anaviy tibbiyot (masalan, Ayurveda yoki Xitoy tabobati) xizmati kabi yoʻnalishlarida ilg‘orligi bilan ajralib turadi. Hindistonga har yili 500 mingdan ortiq bemor tashrif buyuradi. Yurak, onkologik, ortopedik va Ayurvedik davolash xizmatlari bilan mashhur. Narxlar G‘arb davlatlariga nisbatan 70% arzonroq. Turkiya Yevropa va Osiyoning kesishgan nuqtasida joylashgan. Plastik jarrohlik, IVF va oftalmologiyada yetakchi. Har yili 750 mingdan ortiq bemor qabul qiladi. Tailand ham shu qatorda har yili 2 millionga yaqin tibbiy turistni qabul qiladi. Kosmetologiya, estetik operatsiyalar va reabilitatsiya xizmatlari kurort bilan uyg‘unlashtirilgan. Germaniya esa yuqumli bo‘lmagan kasalliklar, onkologiya va reabilitatsiyada texnologik yetakchi. Diagnostika sifati va xalqaro sertifikatlarga ega bo‘lgan klinikalari bilan mashhur. Tibbiyot turizmini muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun muhim omillardan biri tibbiy xizmat sifati, ishonchliligi va xalqaro standartlarga muvofiqligidir. Shu jihatdan O‘zbekistonda, xususan Sirdaryo viloyatida so‘nggi yillarda Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) bilan yo‘lga qo‘yilgan hamkorliklar alohida e’tiborga loyiq. 2021-yildan boshlab, Sirdaryo viloyati JSST bilan birgalikda bir nechta tajriba loyihalarini amalga oshirish markaziga aylandi. Eng muhimlaridan biri Davlat tibbiy sug‘urtasi tizimi sinovi JSST ekspertlari bilan hamkorlikda bu viloyatda yangi sog‘liqni saqlash modeli sinovdan o‘tkazildi. Bu tajriba xorijiy tajribaga asoslangan bo‘lib, bemorlarga sifatli va qulay xizmat ko‘rsatish imkonini berdi. Viloyatda tashkil etilgan “Guliston” tibbiyot klasteri JSST tomonidan baholanib, xalqaro tajriba asosida faoliyat yuritmoqda. Klaster tarkibiga zamonaviy tibbiyot muassasalari kirgan bo‘lib, u yerda: – endokrinologiya, – shoshilinch tibbiy yordam, – ko‘p tarmoqli davolash xizmatlari yo‘lga qo‘yilgan. Bu esa tibbiyot turizmi uchun sifatli muhit va infrastrukturani shakllantiradi. JSST va Jahon diabet jamg‘armasi bilan hamkorlikda qandli diabetning 2-turiga qarshi uch yillik loyiha amalga oshirildi. Bu loyiha: – tibbiy profilaktika va diagnostika xizmatlarini kuchaytirdi; – mahalliy klinikalarni xalqaro standartlar asosida rivojlantirishga xizmat qildi. Ushbu yondashuvlar kelajakda ixtisoslashgan tibbiy turizm markazlarini yaratish uchun zamin bo‘la oladi. JSST kabi xalqaro tashkilot bilan rasmiy hamkorlik xorijlik bemorlar uchun ishonchli kafolat hisoblanadi. Bu esa Sirdaryoni va umuman O‘zbekistonni Markaziy Osiyoda tibbiyot turizmi markazlaridan biriga aylantirish yo‘lida muhim qadamlardan biridir. Tibbiyot turizmi sog‘liq va sayohat uyg‘unligiga asoslangan zamonaviy xizmat sohasidir. Bu soha global miqyosda tez rivojlanmoqda va O‘zbekiston ham raqobatga kirishmoqda. Prezident qarorlari, JSST tavsiyalari va mavjud infratuzilma yordamida mamlakat tibbiy turizmda mustahkam o‘rin egallash imkoniyatiga ega. Davlat rahbari aynan mana shu sohani rivojlantirishga qaratilgan bir qator qaror va farmonlarni qabul qilgan. Prezidentning 2022-yil 5-apreldagi PQ–196-sonli  “Tibbiyot turizmini rivojlantirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga asosan xorijlik bemorlar uchun alohida sharoitlar yaratilmoqda. Maxsus klinikalar, diagnostika markazlari, sanatoriyalar rekonstruksiya qilinyapti. Vizaviy tartiblar soddalashtirilmoqda, tibbiy xizmatlarga soliq imtiyozlari berilmoqda. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg‘ona va Termiz shaharlarida xorijiy bemorlarga xizmat ko‘rsatishga ixtisoslashgan klinikalar faoliyat yuritmoqda. Ayniqsa, jarrohlik, stomatologiya, dermatologiya va sanator-terapevtik xizmatlar xorijiy mijozlar orasida talabgir. Sirdaryo viloyati JSST bilan hamkorlikda sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirishda tajriba maydoniga aylangan. Bu esa bevosita tibbiyot turizmini rivojlantirish uchun muhim zamin yaratmoqda. Tibbiy sug‘urta tizimi – 2021-yildan JSST ko‘magida tajriba-sinov tariqasida joriy etildi. “Guliston” tibbiyot klasteri – zamonaviy muassasalar birlashmasi xalqaro baholash asosida faoliyat yuritmoqda. Qandli diabetga qarshi JSST va Jahon diabet jamg‘armasi loyihasi – kasallikni erta aniqlash, dori vositalari bilan ta’minlash, bemorlar uchun treninglar tashkil qilish. Noinfeksion kasalliklar profilaktikasi – yurak, qon bosimi, saraton va diabet bo‘yicha keng ko‘lamli tadbirlar. Bu islohotlar natijasida: – xalqaro tajriba amaliyotga joriy qilinmoqda; – klinikalar jahon standartlariga yaqinlashtirilmoqda; – chet ellik bemorlar uchun xavfsiz, ishonchli va sifatli muhit yaratilmoqda. O‘zbekiston, xususan Sirdaryo viloyatida JSST bilan hamkorlikda yo‘lga qo‘yilgan loyihalar yaqin kelajakda mamlakatni Markaziy Osiyoda tibbiyot turizmining mintaqaviy markaziga aylantirishi mumkin. Tibbiyot turizmi bugungi kunda sog‘liqni tiklash va davolanish bilan birga iqtisodiy rivojlanishning muhim tarmoqlaridan biriga aylanmoqda. Dunyo tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, bu sohada muvaffaqiyatga erishish uchun sifatli tibbiy xizmat, zamonaviy infratuzilma va xalqaro standartlarga moslashuv muhim ahamiyatga ega.

23.5.2025 71

Iqlim oʻzgarishi va Orol

Har birimiz hech boʻlmaganda bir marta bobomiz, amakimiz yoki togʻamiz bilan ob-havo haqida gaplashganmiz. Ularning koʻp yillik kuzatuvlari zamirida biz sezmagan oʻzgarishlarga ishora boʻladi: “Bizning davrimizda yogʻingarchilik zoʻr boʻlardi, qishda qalin qorda yurib boʻlmasdi, bahorda esa shunday yomgʻir yogʻardiki, dalada ekinlar suvga gʻarq boʻlib ketardi”, deydi ular. Ularning aytganlarida jon bor. Esingizdami, maktabda bizga shunday oʻrgatishgan: “Yurtimizda toʻrtta fasl bor, ular har doim navbatma-navbat kelib, bir-birining oʻrnini bo’shatadi, toʻrtta kelinchakdek yurtda parvona boʻladi”. Ammo bugun biz ulgʻaydik, va shu kelinchaklar xuddi gʻoyib boʻlgandek. Fasllarning joyi almashdi, tabiiy muvozanat buzildi. Qishda bitta qor yogʻsa, unga qarab “mana qish boshlandi” deymiz. Bahor yomgʻirlari esa adashib o‘tib ketayotgandek – yerni na ho‘l qiladi, na hayot baxsh etadi. Shaxsan oʻzim bir necha fermerdan eshitganman: “Qishda qor yog‘madi, bahor yomg‘irlaridan deyarli foyda boʻlmadi. Endi mol-qoʻy uchun yaylov yo‘q – qirlar hanuz kuzdagi sarg‘ish holatda, maysa koʻkarmadi. Chorva boqishning iloji qolmayapti.” Afsuski, bu faqat Oʻzbekistonda emas – butun dunyoda kuzatilayotgan holat. Kunlar tobora isiyapti, yogʻingarchilik kamayib, qurgʻoqchilik yillar ketma-ketligi boshlangan. Va shuni tan olishimiz kerak: bu holat ortida insonning oʻzi turibdi. Bir voqea esimda. Yosh edim, osmon birdan qorongʻu tortdi – yomgʻir yog‘ishi aniq edi. Ammo qo‘shni qishloqdagilar, sel kelishidan xavfsirab, to‘pchilarga murojaat qilishdi. To‘pdan zambarak otildi, bulutlar tarqaldi – yomg‘ir yog‘madi. Biz birinchi marta iqlimga qo‘l urdik. Bu “tajriba” yoqib qoldi, keyinchalik odat tusiga kirdi. Natijada esa – yog‘ingarchilik kamaydi. Bugun bu tajribaning achchiq oqibatlarini boshimizdan kechiryapmiz. Qurgʻoqchilik va suv tanqisligi – iqtisodiyotga zarba, xalq turmushiga tahdid. Ammo bu fojia birdan boshlanmadi. U uzoq yillik beparvolik va tabiatga qarshi urush natijasi. Orol dengizining qurishi Bugun Orol dengizining qurib borayotgani hech kimga yangilik emas. Ammo uning ortida yotgan sabablarga chuqurroq qarasak, bu hodisa faqat geografik emas, balki siyosiy va ijtimoiy oqibatlarga ham ega ekani ayon bo‘ladi. 1960-yillarda sobiq Sovet Ittifoqi Markaziy Osiyoni paxta yetishtiruvchi gigantga aylantirishni maqsad qildi. Bu maqsadga erishish uchun Amudaryo va Sirdaryo daryolari massiv sug‘orish tizimlariga burildi – Orol esa borgan sari suvsiz qoldi. Kanallar texnik jihatdan nochor edi – suv bug‘lanib ketdi, tuproqqa singdi. Asosiy muammo – rejasizlik va ekologik tafakkurning yo‘qligi edi. Boshqaruv markazlashgan, lekin tabiiy resurslar boshboshdoq edi. Daryo suvlari qayerga ketayotgani hech kimni qiziqtirmadi. Natijada Orolga boradigan suv miqdori 10 baravar kamaydi. Orolning qurishi – ekologik falokat. Uning oʻrnida bugun cho‘l yotibdi. Ostida esa – tuz va chang zaxiralari. Shamollar bu changni havoga koʻtaradi, odamlarning sog‘lig‘iga jiddiy zarar yetkazadi. Baliqchilik sanoati yo‘qoldi, daromad manbalari yo‘qoldi. Bu holat butun bir mintaqaning ijtimoiy hayotiga salbiy ta’sir koʻrsatdi. Global iqlim oʻzgarishi – sayyoraviy xavf XXI asrga kelib, insoniyat tabiat oldida oʻzining nimaga qodir ekanini ham, nimani yo‘qota olishini ham isbotlab bo‘ldi. Kosmosga chiqdik, texnologiyani o‘zlashtirdik, lekin yer yuzidagi muvozanatni yo‘qota boshladik. Ozon qatlamining yemirilishi – buni aniq misoli. Ozon – bizni Quyoshning zararli nurlaridan himoya qiluvchi yagona qalqon. Ammo insoniyat tomonidan yaratilgan kimyoviy moddalarning – xlorftoruglerod, halon, karbon tetraklorid va boshqalarning – atmosferaga chiqishi bu qatlamni yemiradi. Transport vositalari, sanoat chiqindilari, oʻgʻitlar, pestitsidlar – bularning barchasi havoni zararlamoqda. Yana bir muammo – chuchuk suv tanqisligi. Yer yuzidagi suvning atigi 2,5 foizi chuchuk, undan ham ozrogʻi odamlar foydalanishi mumkin boʻlgan manbalarda saqlanadi. Oxirgi yillarda bu zaxira keskin kamaymoqda. NASA va Germaniya hamkorligidagi GRACE loyihasi shuni koʻrsatdiki, 2015–2023 yillar oralig‘ida chuchuk suv miqdori 1200 kub kilometrga kamaygan. Bu hajm Yerni ikki marta o‘rashga yetarli. 2030 yilga borib suvga boʻlgan ehtiyoj ta’minotdan 40 foizga ortiq boʻlishi kutilmoqda. Suv tanqisligi oziq-ovqat xavfsizligi, sogʻliq, iqtisod va siyosiy barqarorlikka bevosita ta’sir koʻrsatadi. Tabiiy resurslar cheklangan. Ular doimiy emas. Har bir suv tomchisi, har bir shamol nafasi, har bir bulut ohangi – bebaho. Biz ularni asrashni oʻrganmasak, ertaga bizni asraydigan narsa qolmasligi mumkin. Innovatsion texnologiyalar, resurslarni tejamli ishlatish, ekologik ta’lim – bularning barchasi muhim. Ammo eng muhimi – har bir insonda mas’uliyat hissi uyg‘onishi kerak. Ekotizim – bu faqat davlat yoki tashkilotlar ishi emas. Bu sening, mening, hammamizning ishimiz. Agar har birimiz suvni tejamli ishlatsak, tabiatni sevib yashasak, kelajakni asraymiz. Chunki tabiat bizsiz ham yashay oladi, lekin biz – usiz emas.

23.5.2025 76

Kiberxavfsizlik – raqamli asrda barqarorlik kafolati

Zamonaviy dunyoda kiber tahdidlar soni tez sur’atlar bilan o‘sib bormoqda. Jahon ommaviy axborot vositalari har kuni yangi voqealar haqida xabar berib kelmoqda. Bularga misol tariqasida, virusli dasturlarni tarqatish, parollarni buzib kirish, kredit karta va boshqa bank rekvizitlaridagi mablag‘larni o‘zlashtirish talon-toroj qilish, shuningdek, internet orqali qonunga zid axborotlar, xususan, bo‘hton, ma’naviy buzuq ma’lumotlarni tarqatish kabilarni keltirish mumkin. Yirik xalqaro kompaniyalar va davlat idoralari kiber hujumlar to‘lqiniga duchor bo‘layotgani hamda xakerlar oddiy fuqarolarning bank hisoblariga hujum qilayotgani raqamli dunyoda tahdidlardan ishonchli himoya qilish tizimini yaratish lozim ekanligini anglatadi. Keling, kiberxavfsizlik nima ekanligini va nima uchun u har birimiz uchun juda muhimligini aniqlaylik. Kiberxavfsizlik internetga ulangan tizimlarni (texnika, dasturiy ta’minot va ma’lumotlar) kiber tahdidlardan himoya qilish hisoblanadi. Shu o‘rinda “Kiberjinoyatchilik” tushunchasiga kelsak, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalaridan foydalangan holda, virtual tarmoqda dahshat solish, virus va boshqa zararli dasturlar, qonunga zid axborotlar tayyorlash va tarqatish, elektron xatlarni ommaviy tarqatish (spam), xakerlik hujumi, veb-saytlarga noqonuniy kirish, firibgarlik, ma’lumotlar butunligi va mualliflik huquqini buzish, kredit kartochkalari raqami hamda bank rekvizitlarini o‘g‘irlash (fishing va farming) va boshqa turli huquqbuzarliklar bilan izohlanadi. Jahon miqyosidagi kiberxavfsizlikka to‘ztaladigan bo‘lsak, 2023 yilda bizneslarga bo‘lgan kiber hujumlar 50 foizni tashkil qiladi. 2021-yilda har 2 amerikalik internet foydalanuvchisidan 1 nafarini akkounti buzilgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, Buyuk Britaniya korxonalarining 39 foiz 2022-yilda kiberhujumga uchragani aniqlangan. 2022-yilning birinchi yarmida esa 53,35 million AQSH fuqorosi kiberjinoyatlardan jabrlangan. 2023-yilda 5 ta davlatda kiber jinoyatlar yuqori ko‘rsatgichni ko‘rsatmoqda: Buyuk Britaniya – 75% Estoniya – 85.83% Latviya – 79.17% Polsha – 90,83% Ukraina – 80.83% O‘zbekiston miqyosida ham bu ko‘rsatkichlar kichik emas. O‘zbekistonda hujumlar soni 25 barovarga oshgan deb xabar beradi Daryo.uz rasmiy sayti. 2024-yil may oyida O‘zbekistonning .uz domen cyeb-saytlariga 6,6 milliondan ortiq kiber hujumlar amalga oshirilgan. Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yilda fuqorolar nomiga rasmiylashtirilgan onlayn kreditlar bilan bog‘liq 463 ta firibgarlik holati aniqlangan bo‘lib, bu holatlar jami 15 mlrd so‘m moddiy zarar keltirgan. O‘zbekiatonda kiber jinoyatlar nima sababdan sodir etilmoqda? O‘zbekistonda kiber jinoyatlar asosan ijtimoiy tarmoqlardan natog‘ri foydalanish va daromad qilishning noqonuniy yo‘lini tutish natijasida kelib chiqmoqda. Kiber xavfsizlikni oldini olish uchun nimalar qilish kerak: Axborot xavfsizligini ta’minlash: shaxsiy ma’lumotlarni, bank kartasi raqamlarini va PIN-kodlarni oshkor qilmaslik zarur. Rasmiy manbalardan foydalanish: banklar va boshqa moliyaviy tashkilotlar bilan bog‘lanishda rasmiy kanallardan foydalanish, telefon orqali kelgan so‘rovlarga javob bermaslik kerak. Ta’lim va ma’rifat: jamiyatda firibgarlikning oldini olish uchun ta’lim va ma’rifat ishlarini kuchaytirish, fuqarolarni ogoh qilish muhimdir. Huquqni muhofaza qilish tizimini mustahkamlash: firibgarlik jinoyatlarini aniqlash va ularni jazolash tizimini takomillashtirish, firibgarlikni kamaytirishga yordam beradi. Jinoyat kodeksining bir qator moddalarida kompyuter texnikasi vositalaridan foydalanib sodir etiladigan jinoyatlar va ularga nisbatan javobgarlik ko‘zda tutilgan. Jumladan, ushbu kodeksning 278⁵-moddasiga ko‘ra, o‘zganing kompyuter uskunasini qasddan ishdan chiqarish, xuddi shuningdek kompyuter tizimini buzish (kompyuter sabotaji): 3 yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilib, 66 mln 900 ming so‘mdan 89 mln 200 ming so‘mgacha miqdorda jarima; 2 yilgacha ozodlikni cheklash; Shuningdek, mazkur harakatlarni guruh bo‘lib, takroran yoki xavfli residivist tomonidan sodir etish 3 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolashga sabab bo‘lishi mumkin. Unutmang, qonunni bilmaslik javobgarlikdan ozod etmaydi!Xulosa qilib aytganda: Firibgarlik — bu jamiyatning barqarorligini tahdid qiluvchi jiddiy muammo. Uning oldini olish uchun davlat, jamiyat va  har bir fuqaro o‘z o‘rnida mas’uliyatni his etishi zarur. Firibgarlikka qarshi kurashda hamkorlik va ogohlik muhim omillardir. O‘zbekistonga qaratilgan kiberhujumlarning 90 foizi mamlakat tashqarisidan amalga oshiriladi “Mahalliy kompaniyalarga, ayniqsa, bank sektori va to‘lov tizimlariga hujumlarning aksariyati odatda boshqa mamlakatlardan keladi. Ammo ba’zi mahalliy hakerlar hakerlik, firibgarlik va foydalanuvchilarni aldash bilan shug‘ullanadi. Albatta, ertami-kechmi ular topiladi va qo‘lga tushadi. Jazosiz qolish zavqi uzoqqa cho‘zilmaydi. Imanzillardan olingan ma’lumotlarga ko‘ra, 759 500 kiberhujum “vatani” Niderlandiya bo‘ldi. Bunday mamlakatlar qatorini shunday davom ettirish mumkin: AQSH, Rossiya, Germaniya, Hindiston va Xitoy. Ushbu tahdidlar O‘zbekistonga qaratilgan hakerlik hujumlarining qariyb 90 foizini tashkil etadi. Natijada kiberxavfsizlikni ta’minlashda transmintaqaviy hamkorlik zarur elementga aylanadi. Kiberxavfsizlik va kiber jinoyatchilik masalalari bugungi kunda global va lokal miqyosda jiddiy tahdid sifatida qaralmoqda. Kiber jinoyatlar nafaqat yirik kompaniyalar, balki oddiy fuqarolarning shaxsiy hayotiga ham zarar yetkazmoqda. O‘zbekistonda ham kiber jinoyatlarning ko‘payishi, kiberxavfsizlikni ta’minlashning dolzarbligini oshiradi. Shaxsiy va jamoa xavfsizligini ta’minlash uchun ta’lim, qonunchilik va texnologik yangiliklar tizimli ravishda kuchaytirilishi zarur. Kiberjinoyatchilikka qarshi kurashishda har bir fuqaro va tashkilotning mas’uliyati juda muhimdir.

23.5.2025 68

Robotlar hammasini egallab oladimi?

Zamonaviy dunyo tobora o‘zgarib bormoqda. Bu o‘zgarishlarning asosiy harakatlantiruvchi kuchi esa texnologik inqilobdir. Har bir inqilob insoniyat hayot tarzini, mehnat faoliyatini va jamiyat tuzilishini tubdan o‘zgartirib kelgan. XXI asrning texnologik inqilobi esa sun’iy intellekt, avtomatlashtirish, robototexnika, internet va raqamli texnologiyalar asosida shakllanmoqda. Ushbu inqilobning eng sezilarli ta’siri mehnat bozorida kuzatilmoqda. So‘nggi o‘n yilliklarda texnologik taraqqiyot, xususan, robototexnika va sun’iy intellekt (SI) sohasidagi yutuqlar global mehnat bozorida tub burilishlarga olib keldi. To‘rtinchi sanoat inqilobi deb ataluvchi bu davr — avtomatlashtirish, raqamlashtirish va aqlli tizimlar orqali inson omiliga bo‘lgan ehtiyojni qayta ko‘rib chiqishga majbur qilmoqda. Klassik ishlab chiqarish zanjirlarida, 2024-yil statistik ma’lumotlariga ko‘ra, 3,4 million sanoat roboti keng qo‘llanilayotgani, xizmat ko‘rsatish sohasida esa SI yordamida mijozlarga xizmat ko‘rsatish, tibbiyotda diagnoz qo‘yish, hatto jurnalistikada maqola yozish kabi funksiyalar tobora ko‘proq mashinalarga yuklatilmoqda. Bu esa “Robotlar inson o‘rnini bosadimi?”, “Ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihatdan bu o‘zgarishlar qanday oqibatlarga olib kelmoqda?”, “Ish o‘rinlari yo‘qoladimi yoki yangi imkoniyatlar paydo bo‘layaptimi?” kabi savollarni nafaqat tug‘dirmoqda, balki ularni dolzarb masalaga aylantirmoqda. Robotlar va sun’iy intellekt zamonaviy texnologik taraqqiyotning eng muhim mahsulotlari hisoblanadi. Ular o‘z imkoniyatlari bilan ko‘plab sohalarda inqilobiy o‘zgarishlar kiritmoqda. Ayniqsa, ishlab chiqarish, logistika, sog‘liqni saqlash, bank sohasi, hatto ta’lim va san’atda ham ularning o‘rni tobora kuchayib bormoqda. Chunki ular yaratayotgan imkoniyatlar nihoyatda keng. Masalan, robotlar insondan farqli o‘laroq, charchamay, hissiy ta’sirlarga berilmay ishlay oladi. Sun’iy intellekt va robototexnika yordamida ishlab chiqaruvchilar uskunalardagi nosozliklarni oldindan aniqlab, 1,4 trillion dollargacha yo‘qotishlarning oldini olishmoqda. Shuningdek, avtomobil yig‘ish sexlarida robotlar bir xil harakatni minglab marta xatosiz takrorlay oladi, bu esa samaradorlikni oshirib, aniqlikni yuqori darajalarga olib chiqmoqda. Yadro inshootlari, kosmik missiyalar, shaxtachilik yoki epidemiya o‘chog‘idagi xavfli ishlar endi insonlar emas, balki texnologiyalar tomonidan bajarilmoqda. Bu esa inson hayotini asrashga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, sun’iy intellekt katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qilish orqali inson sezmaydigan tendensiyalarni aniqlay olmoqda. Natijada, saraton kabi og‘ir kasalliklarni erta bosqichda aniqlash imkoniyati ortmoqda. Bu esa SI tahliliy salohiyatining yuqoriligidan dalolat beradi. Biroq har qanday texnologiyada bo‘lgani kabi, robotlar va sun’iy intellektning ham imkoniyatlari cheklangan. Hozircha ular inson kabi ijodiy fikrlay olmaydi, muammoga yangicha yondashish yoki hissiyotlarni tushunish darajasiga chiqa olmagan. Bu ayniqsa ta’lim, san’at, psixologiya kabi sohalarda muhim ahamiyat kasb etadi. Ijodkorlik va empatiya — hali robotlar o‘zlashtira olmagan qobiliyatlar. Shuningdek, SI tomonidan qabul qilingan qarorlar ba’zan axloqiy jihatdan noto‘g‘ri bo‘lishi, bu esa murakkab axloqiy va huquqiy muammolarga olib kelishi mumkin. Texnik xatoliklar, dasturiy zaifliklar yoki kiberhujumlar oqibatida esa tizimlar ishdan chiqishi ehtimoli ham mavjud. Dunyo miqyosida robotlashtirishning mehnat bozoriga ta’siri ikki tomonlama baholanmoqda. Bir tomondan, bu ish o‘rinlarining qisqarishiga olib kelayotgan bo‘lsa, boshqa tomondan esa yangi kasblar va mutaxassisliklarning paydo bo‘lishiga turtki bo‘lmoqda. Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO) tadqiqotlariga ko‘ra, 2030-yilgacha ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohasidagi ishlarning 40 foizga yaqini avtomatlashtirilishi mumkin. McKinsey & Company hisob-kitoblariga ko‘ra esa 800 milliongacha ish o‘rni robotlar tomonidan egallanishi mumkin. Masalan, Amazon omborlarida minglab robotlar ishchilarning o‘rnini egallagan, ChatGPT kabi SI tizimlari esa mijozlarga xizmat ko‘rsatish operatorlari sonining kamayishiga olib kelmoqda. Bank sektorida ko‘plab filiallar yopilib, xizmatlar virtual yordamchilar orqali ko‘rsatilmoqda. Shu bilan birga, texnologiyalar sababli 97 millionga yaqin yangi ish o‘rni yaratilishi prognoz qilinmoqda. Bunga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: robotlarni loyihalash, ularni sozlash, texnik xizmat ko‘rsatish, SI etikasi, ma’lumotlar tahlilchiligi kabi yangi mutaxassisliklar vujudga kelmoqda. SI hozircha bajara olmaydigan vazifalar — kreativlik, muammolarni hal qilish, emotsional intellekt talab etiladigan ishlar — insonlarga bo‘lgan ehtiyojni saqlab qolmoqda va ularning qadri yanada ortmoqda. Rivojlangan davlatlar (Yaponiya, Germaniya, AQSh) bu jarayonda faol ishtirok etib, iqtisodiy o‘sishga erishmoqdalar. Masalan, Yaponiya sog‘liqni saqlash sohasida robotlarni keksa bemorlarga qarovchi sifatida keng joriy etgan. O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda raqamli transformatsiyaga katta e’tibor qaratilmoqda. Raqamli iqtisodiyot, IT-parklar, “Yoshlar texnoparklari”, sun’iy intellekt markazlari faoliyat yuritmoqda. Biroq robototexnika va avtomatlashtirish borasidagi rivojlanish hali boshlang‘ich bosqichda. Bu ayniqsa amaldagi holatlar orqali yaqqol ko‘zga tashlanadi: masalan, “UzAuto Motors”, “Artel” kabi yirik korxonalarning ayrim ishlab chiqarish liniyalari avtomatlashtirilgan bo‘lsa-da, ko‘plab korxonalarda qo‘l mehnati hanuz ustunlik qilmoqda. Ba’zi universitet va maktablarda zamonaviy kasblarga yo‘naltirilgan to‘garaklar tashkil etilgan bo‘lsa-da, bu keng ko‘lamda emas. Bu sohalarning mamlakatimizga yaqinda kirib kelgani sababli malakali mutaxassislar va kadrlar soni kam. Shu bois bu sohalarni rivojlantirish va kelajak avlodni tayyorlash uchun istiqbolli loyihalarni ishlab chiqish va qo‘llab-quvvatlash zarur. Sir emas, yaqin 10 yil ichida avtomatlashtirish yanada ortadi. Bu esa ko‘plab oddiy ish o‘rinlarining yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, O‘zbekistonda ham qayta kasbga yo‘naltirish va malaka oshirish ishlarini jadallashtirish lozim. Bu — mehnat bozorini transformatsiya qilish jarayonining bir qismidir. Startaplar va texnoparklar imkoniyatlarini oshirish orqali SI va robototexnika yo‘nalishidagi innovatsion loyihalarni qo‘llab-quvvatlash, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish mumkin. XXI asr texnologiyalar va raqamlashuv asridir. Shu bois huquqiy me’yorlarimizni ham moslashtirishimiz, robot va SI faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar, mas’uliyat va axloqiy me’zonlarni ishlab chiqish zarur. Bu esa ushbu sohalarni qonuniy asosda rivojlantirish demakdir. Texnologik taraqqiyotni to‘xtatib bo‘lmaydi. Shu sababli biz tanlov qarshisidamiz: robotlar hayotimizni yengillashtiradimi yoki ish o‘rinlarimizni tortib oladimi? Haqiqat shundaki, bu holatlarning har ikkisi ham mavjud. Robotlar va SI tizimlari ko‘plab sohalarda inson mehnatini siqib chiqarmoqda. Biroq bu jarayonni to‘xtatish emas, uni to‘g‘ri boshqarish muhim. Bu esa — o‘z qo‘limizda. Shunday qilib, robototexnika va sun’iy intellektning rivojlanishi tahdid emas, balki imkoniyatdir. Bu imkoniyatdan samarali foydalanish uchun jamiyat, davlat va har bir inson o‘zini o‘zgartirish va tayyorlashni boshlashi kerak. Kelajak — insonlar va robotlarning hamkorligiga asoslanadi. Bu hamkorlik esa faqat bilim, mas’uliyat va ongli yondashuv bilan muvaffaqiyatli bo‘la oladi.

23.5.2025 87

Kiberhujumlarning iqtisodiy oqibatlari

Raqamli texnologiyalar jadal rivojlanib borayotgan bir paytda dunyo hamjamiyati nafaqat innovatsion yutuqlar, balki kiberxavflarning ham ko‘payishi bilan yuzlashmoqda. Bugungi kunda kiberhujumlar  shaxsiy ma’lumotlarni o‘g‘irlash yoki tizimlarni ishdan chiqarishdan tashqari butun bir davlat yoki kompaniyaning iqtisodiy barqarorligiga tahdid soluvchi omilga aylangan. Kiberhujum – raqamli tizimlar, kompyuterlar yoki tarmoqlarga ataylab zarar yetkazish yoki ma’lumotlarni o‘g‘irlash maqsadida amalga oshiriladigan harakat.  Bu hujumlar natijasida yuzaga keladigan iqtisodiy zararlar tobora oshib bormoqda. Kiberhujumlar iqtisodga ikki yo‘l bilan zarar yetkazadi: bevosita va bilvosita. Bevosita zararlar quyidagilardan iborat: moliyaviy mablag‘larning to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘qotilishi; tizimlarni tiklash xarajatlari; jarima va tovon to‘lovlari. Bilvosita zararlar esa: mijozlar ishonchini yo‘qotish; brend obro‘sining tushishi; bozor ulushining kamayishi; sud ishlari bilan bog‘liq xarajat kabilar. 2021-yilda AQShdagi “Colonial Pipeline” kompaniyasiga qilingan “ransomware” hujumi tufayli yoqilg‘i tarmog‘i vaqtincha to‘xtatilgan va kompaniya 4,4 million dollar tovon to‘lashga majbur bo‘lgan. Shu kabi hujumlar korxonalarni o‘z infratuzilmasiga jiddiy sarmoya kiritishga majbur qilmoqda. O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda kiberjinoyat holatlari ortib bormoqda. 2023-yilda Ichki ishlar vazirligi kiberjinoyatlarga oid yuzlab holatlar bo‘yicha tergov ishlarini boshlagan. Bu esa, mahalliy kompaniyalar va tashkilotlar uchun xavfsizlikka e’tibor qaratish zarurligini ko‘rsatadi. Bugungi kunda global miqyosda kiberxavfsizlik bozorining qiymati yuzlab milliard dollarni tashkil qiladi. Kompaniyalar axborot xavfsizligini ta’minlash uchun maxsus IT mutaxassislar, dasturiy ta’minotlar, tahlil tizimlariga mablag‘ ajratmoqda. Bu esa yangi ish o‘rinlari, innovatsion xizmatlar paydo bo‘lishiga ham zamin yaratmoqda. So‘nggi yillarda o‘tkazilgan tadqiqotlar va so‘rovnomalar kiberhujumlarning iqtisodiyotga ta’sirini aniqroq ochib berdi. Masalan, 2024-yil oxirida IBM Security va Ponemon Institute tomonidan o‘tkazilgan global so‘rovnomada 17 mamlakatdagi 3 mingdan ortiq kompaniya ishtirok etgan. Unga ko‘ra, kiberhujum natijasida biror kompaniyaning o‘rtacha yo‘qotgan mablag‘i 4,45 million AQSh dollarini tashkil qilgan. Shuningdek, Statistika platformasi orqali 2025-yil boshida o‘tkazilgan boshqa bir so‘rovnoma natijasiga ko‘ra, respondent kompaniyalarning 68 foizi oxirgi 12 oy ichida kamida bitta kiberhujumga uchraganini bildirgan. Ulardan 52 foizi o‘z faoliyatida jiddiy moliyaviy yo‘qotishlar bo‘lganini tan olgan. O‘zbekistonda esa 2024-yil dekabr oyida AKT vazirligi tomonidan o‘tkazilgan so‘rovda kichik va o‘rta biznes vakillarining 37 foizi kiberxavfsizlik masalasini o‘z faoliyatida yetarlicha e’tiborga olmayotganini bildirgan. Bu esa mamlakatda kiberxavfsizlik bo‘yicha xabardorlikni oshirish va maxsus treninglar o‘tkazish zaruratini yana bir bor ko‘rsatadi. Kiberxavfsizlik bugungi kunda har bir davlat uchun ustuvor strategik yo‘nalishga aylangan. AQSh, Xitoy, Rossiya, Isroil va Yevropa Ittifoqi davlatlari yildan yilga kiberxavfsizlik byudjetini oshirmoqda. Masalan, AQSh 2024-yilda federal darajada kiberxavfsizlikka 13 milliard dollardan ortiq mablag‘ ajratdi. Bu mablag‘lar davlat idoralarining axborot tizimlarini himoyalash, kiber jinoyatlarga qarshi kurashish va texnologik imkoniyatlarni kengaytirishga sarflanmoqda. O‘zbekiston ham bu borada orqada emas. 2020-yilda “Kiberxavfsizlik to‘g‘risida”gi qonun loyihasi ishlab chiqilgan va bu sohada bir qator davlat organlari, xususan, Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi faoliyat yuritmoqda. Bundan tashqari, yosh mutaxassislarni kiberxavfsizlik bo‘yicha tayyorlash maqsadida maxsus kurslar, grantlar va olimpiadalar tashkil qilinmoqda. Kiberhujumlarning oldini olish va xavfsiz muhit yaratish raqamli iqtisodiyotning ishonch asosida ishlashi uchun zarur shartdir. Onlayn savdo, elektron to‘lovlar, raqamli xizmatlar kabi sohalarning rivoji aynan foydalanuvchilarning tizimlarga bo‘lgan ishonchiga bog‘liq. Kiberhujumlar zamonaviy iqtisodiyot uchun jiddiy tahdid hisoblanadi. Ularning salbiy ta’sirini kamaytirish uchun davlatlar, kompaniyalar va fuqarolar birgalikda harakat qilishi zarur. Texnologik taraqqiyot xavfsizlik bilan birga yurishi lozim. Shunday ekan, raqamli xavfsizlik – bugunning ham, kelajakning ham asosiy iqtisodiy kafolatlaridan biri.

23.5.2025 67

Marafon — bardosh timsoli

Dunyoda turli sport musobaqalari ko‘p. Ularning orasida eng ommalashganidan biri — yugurish bo‘yicha o‘tkaziladigan poygalar, ayniqsa marafon musobaqalaridir. Nega aynan marafon? Chunki bu sport turi o‘zining soddaligi va barcha uchun ochiqligi bilan ajralib turadi. Qimmat uskunalar kerak emas, murakkab qoidalar yo‘q — faqat iroda, bardosh va poyabzal. Shuning uchun ham marafon musobaqalari eng keng miqyosda o‘tkazilib, dunyo bo‘ylab millionlab ishtirokchilarni o‘ziga jalb etmoqda. Marafon nomi bejizga qo‘yilmagan. Bu so‘z ortida qadimiy tarix, kurash va g‘alabaning ramzi yashiringan. Miloddan avvalgi 490-yilda greklar forslar ustidan g‘alaba qozongan Marafon jangi xotirasiga bog‘liq afsona mashhur: grek jarchisi Feydippid Marafon vodiysidan Afinagacha yugurib borib, “Shodlaning, g‘alaba qozondik!” degan xabarni yetkazadi va hushidan ketib, vafot etadi. Bu voqea, ehtimol, tarixiy haqiqat emasdir, lekin u bugungi marafonlar g‘oyaviy ildiziga aylangan. Zamonaviy sport tarixida marafon ilk bor 1896-yilda o‘tkazilgan birinchi zamonaviy Olimpiya o‘yinlari dasturiga kiritilgan. Qizig‘i shundaki, qadimgi Yunonistonning o‘zida (miloddan avvalgi 776–milodiy 261-yillar) masofaga yugurish Olimpiya dasturida bo‘lmagan. O‘sha davrdagi eng uzoq yugurish musobaqalari 5 kilometrdan ham qisqaroq masofada o‘tkazilgan. Marafon afsonasining yana bir varianti mashhur tarixchi Gerodot tomonidan yozib qoldirilgan. Unga ko‘ra, Feydippid jangdan oldin yordam so‘rab Afinadan Spartaga yuborilgan. Bu holatni eslab qolish maqsadida bugungi kunda “Spartatlon” deb nomlangan 240 kilometrlik yugurish musobaqasi tashkil etiladi. Feydippidning fidoiyligi haqida ingliz shoiri Robert Brauning yozgan doston esa marafon haqidagi afsonani yanada mashhur qildi. Aynan shu asar zamonaviy Olimpiya o‘yinlarining asoschisi hisoblangan fransuz baroni Per de Kuberten faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatgan. De Kuberten Fransiyaning Prussiya bilan urushdagi mag‘lubiyatidan so‘ng xalq ruhiyatini tahlil qilishga kirishadi. U Britaniya maktablaridagi sport tarbiyasi tizimidan ilhomlanib, sportni fransuz ta’limiga kiritishni maqsad qiladi. Bu yo‘lda unga birinchi Olimpiya o‘yinlarini tashkil etgan Uilyam Bruks bilan uchrashuvi kuchli turtki bo‘ladi. 1892-yilda Olimpiya o‘yinlarini tiklash tashabbusi bilan chiqqan de Kuberten 1894-yilda Parijdagi Sorbonna universitetida Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasiga asos soladi. O‘sha yig‘inda fransuz olimi Mishel Breal uzoq masofaga yugurishni — ya’ni marafonni — rasmiy dasturga kiritishni taklif etadi. Shu tariqa, marafon zamonaviy Olimpiya o‘yinlarining ajralmas qismiga aylandi. Uning ilk marotaba o‘tkazilishi Marafon vodiysidan Afinadagi marmardan qayta qurilgan stadiongacha bo‘lgan 40 kilometrlik masofada amalga oshirilgan. Hozirgi kunda dunyoning ko‘plab yirik shaharlari har yili marafon musobaqalariga mezbonlik qilmoqda. Ba’zi hollarda, bu tadbirlar hatto Olimpiya o‘yinlaridan ko‘ra ommaboproq bo‘lib qolgan. 1896-yilning o‘zida Parijdan Konflansgacha bo‘lgan ikkinchi marafon o‘yinlari bu sport turining tezda mashhurlashib borayotganidan darak bergandi. Hozirda Nyu-York, Tokio, Berlin, London, Boston kabi shaharlarda o‘tkaziladigan marafonlar butun dunyo bo‘ylab minglab yuguruvchilar va millionlab tomoshabinlarni o‘ziga tortmoqda. Marafon — shunchaki sport emas. Bu — qat’iyat, iroda va ruhiy bardosh timsoli. Har bir yuguruvchi, xoh professional, xoh havaskor bo‘lsin, marafon chizig‘ini bosib o‘tayotib, o‘zining ichki dushmanlarini, zaifliklarini yengadi.

19.5.2025 182

Global isishning suv resurslariga ta’siri

So‘nggi o‘n yilliklarda inson faoliyati natijasida atmosferadagi issiqxona gazlari miqdori ortib bormoqda. Bu esa Yer sharida haroratning asta-sekin oshishiga olib kelmoqda. Bu jarayon global isish deb ataladi. Global isish tabiatning barcha tizimlariga, jumladan, suv resurslariga ham kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda. Hukumatlararo ekspertlar guruhi Yer ilgari hisob-kitob qilinganidan ko‘ra tezroq isib borayotganini ma’lum qilmoqda. Dunyo bo‘yicha o‘rtacha harorat 1,1 darajaga ko‘tarilgan. Bu esa 2040-yilga borib o‘rtacha harorat 1,5 darajaga oshishini bildiradi. Mutaxassislar fikricha, agar harorat bu chegaradan oshsa, iqlim tizimlarida ortga qaytarib bo‘lmaydigan jarayonlar boshlanishi mumkin. Issiq to‘lqinlar, kuchli shamollar, qurg‘oqchilik, suv toshqinlari va yong‘inlar yanada ko‘proq sodir bo‘la boshladi, muzliklar erishi yanada kuchaydi. Ayniqsa, joriy yilda bu jarayon judayam tezlashganini kuzatishimiz mumkin. So‘nggi besh yil Yer tarixidagi eng issiq yilliklar qatoriga kirdi. Global isish, dengiz sathining ko‘tarilishi hamda ichki suv toshqinlarining ko‘payishi dunyoning turli nuqtalarida odamlar hayotiga xavf solmoqda. Bu esa xuddi tabiat insonlarning shafqatsiz munosabatiga javoban o‘ch olayotgandek tuyuladi. Bugungi kunda muzliklarning ortiqcha eriyotgani, asosan, inson omili, aniqrog‘i — havoda karbonat angidridning ko‘paygani bilan bog‘liq. 2023-yilda CO₂ kontsentratsiyasi 420 ppm (milliondan bir qism) darajasiga yetdi — bu so‘nggi 800 ming yillikdagi eng yuqori ko‘rsatkichdir. Dunyoning ko‘plab tog‘ tizmalari va qutb hududlarida joylashgan muzliklar global isish tufayli tez sur’atda erib bormoqda. Muzliklar ko‘plab daryolar va ko‘llarning asosiy manbai hisoblanadi. Muzliklar erishi qisqa muddatda suv oqimini oshirsa-da, uzoq muddatda bu daryolarning suvsiz qolishiga olib keladi. Bu esa millionlab odamlar uchun xavf tug‘diradi. Masalan, Himolay muzliklaridan oziqlanadigan Ganga va Brahmaputra daryolari havzalarida 1,6 milliardga yaqin aholi yashaydi. Avtotransport vositalaridan chiqayotgan chiqindilar va boshqa issiqxona gazlari havoga ko‘tarilib, quyosh issiqligining koinotga qaytishiga to‘sqinlik qiladi. Natijada harorat ko‘tariladi va muzliklar eriydi. Suv toshqinlarining umumiy biosferaga ba’zi foydali tomonlari bo‘lsa-da, insoniyat uchun tabiiy ofatlarning eng halokatli turlaridan biri bo‘lib kelgan. Bu minglab o‘limlar va milliardlab dollarlarga teng moddiy zarar deganidir. Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra, 2050-yilgacha global isish tufayli 216 million kishi majburiy migratsiyaga duch kelishi mumkin. Issiq iqlim tufayli muzliklar erishi bilan birga okean suvlari harorati ham oshadi. Natijada suv kengayadi va dengiz sathi ko‘tariladi. Bu esa qirg‘oqbo‘yi hududlarida suv bosish xavfini oshiradi. Sho‘r suv yer osti suvlariga aralashib, ichimlik suvi sifatini pasaytiradi va qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan suvni yaroqsiz holga keltiradi. BMTning atrof-muhit bo‘yicha dasturi (UNEP) ma’lumotiga ko‘ra, 2050-yilga borib har uchinchi odam toza ichimlik suvi tanqisligi bilan duch kelishi mumkin. Iqlim o‘zgarishi tufayli ba’zi hududlarda yog‘ingarchilik kamayib, qurg‘oqchiliklar soni va davomiyligi ortmoqda. Bu suv havzalari, daryolar va ko‘llarning qurib qolishiga olib kelmoqda. Xususan, Markaziy Osiyo mintaqasida joylashgan Orol dengizining qurib ketishi global iqlim o‘zgarishining yaqqol misollaridan biridir. So‘nggi 50 yilda Orol dengizi maydonining 90 foizi yo‘qolgan. Markaziy Osiyo suv manbalari xavfsizlik, energiya, oziq-ovqat va atrof-muhit bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan dunyodagi kam sonli mintaqalardan biridir. Mintaqada yashovchi aholining 60 foizi transchegaraviy daryolarga bog‘liq holda yashaydi. Shu sababli iqlim o‘zgarishi nafaqat ekologik, balki geosiyosiy xavfga ham aylanmoqda. Issiq havo suvdagi kislorod miqdorini kamaytiradi, bu esa suvda yashovchi organizmlar uchun salbiy oqibatlarga olib keladi. Bakteriyalar va zararli algalarning ko‘payishi esa suvning ifloslanishiga sabab bo‘ladi. Bu holat ichimlik suvi sifatiga va inson salomatligiga jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Masalan, issiq iqlim tufayli ko‘paygan “qizil suv” algalari ba’zi joylarda baliqchilikka jiddiy zarar yetkazmoqda. Ba’zi hududlarda esa aksincha, global isish sababli kuchli yomg‘irlar soni ortmoqda. Bu toshqinlar va yer ko‘chkilariga sabab bo‘ladi. Suv infratuzilmasiga zarar yetkazilishi natijasida aholi suv bilan ta’minotda muammolarga duch keladi. Tahlillarga ko‘ra, suv ta’minotidagi uzilishlar va ifloslangan suv oqibatida har yili 1,8 millionga yaqin odam hayotdan ko‘z yumadi. Iqlimning ta’siri havoning ifloslanishi, kasalliklar, ekstremal ob-havo hodisalari, majburiy ko‘chish, ruhiy salomatlikka bosim va odamlar o‘sishi yoki yetarli oziq-ovqat topa olmaydigan joylarda ochlikning kuchayishi va yomon ovqatlanish orqali sog‘liqqa zarar yetkazmoqda. Iqlim stressi deb ataluvchi bu holat asosan iqlim inqirozidan aziyat chekayotgan qishloq joylarida ko‘proq uchramoqda.

19.5.2025 194

Musiqaning inson ruhiyati va salomatligiga ta’siri

Musiqa insoniyat tarixidagi eng qadimiy va eng qudratli san’at turlaridan biri hisoblanadi, U inson his-tuyg‘ularini ifoda etish, kayfiyatni o‘zgartirish, ruhiyatni ko‘tarish  yoki pasaytirish va madaniy me’rosni avloddan-avlodga yetkazish vositasi bo‘lib kelgan. Bugungi kunda texnologiyalar rivojlangan sari musiqa eshitish inson hayotining ajralmas bir qismiga aylangan. Biroq har qanday  ijobiy hodisa kabi musiqa eshitishning ham zararli tromonlari bor. Ijobiy ta’siri Ruhiy holatni yaxshilash va stressni kamaytirishga yordam beradi. Musiqa tinglash ruhiy salomatlik uchun foydali ekanligi ko‘plab ilmiy tadqiqotlarda isbotlangan. Yengil va sokin musiqa tinglagan odamning yurak urishi sekinlashadi, qon bosimi pasayadi, nafas olish ritmi me’yorlashadi. Ayniqsa, klassik musiqa, tabiiy tovushlarga asoslangan musiqa (masalan, yomg‘ir tovushi, o‘rmon shovqini, daryo shovqini) kayfiyatni tinchlantiradi va stressni yengillashtiradi. Shuningdek, ba’zi ruhiy kasalliklarni davolashda musiqa keng qo‘llaniladi. Psixologlar depressiyaga chalingan bemorlar bilan ishlaganda, musiqaning davolovchi ta’siridan foydalanadi.  Ijodiy fikrlashni rivojlantirishni oshirish uchun yordam beradi. Ayniqsa, instrumental musiqa, fon musiqasi inson tafakkuriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilarning va talabalarning fikricha, o‘rganish jarayonida yengil musiqa tinglash ularga materialni tezroq va yaxshiroq o‘zlashtirishda yordam beradi. Ba’zi tajribalarda musiqa eshitgan guruhdagi o‘quvchilar topshiriqlarni tezroq va aniqroq bajargan. Bu holat musiqaning diqqatni jamlashga yordam berishini isbotlaydi. Ijodkor insonlar: yozuvchilar, rassomlar, dizaynerlar musiqa orqali ilhom olishadi. Ayniqsa, klassik musiqa, jazz yoki zamonaviy instrumental yo‘nalishdagi asarlar ijodiy tafakkurni kuchaytiradi. Jismoniy faoliyatni qo‘llab-quvvatlaydi. Sport bilan shug‘ullanayotganda musiqa motivatsiya beradi, charchoqni kamaytiradi va mashq qilishda ilhom baxsh etadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, musiqali mashg‘ulotlarda yurak urish tezligi, mushaklar faolligi yuqori bo‘ladi va natijada sport natijalari yaxshilanadi.  Inson charchoq hissini chiqarmaydi. Jismoniy tarbiya darslarida yoki yugurish mashg‘ulotlarida kuchli ritmli musiqa tinglash sportchining bardoshliligini oshiradi. Shu bilan birga, raqs san’ati orqali musiqa va jismoniy harakat uyg‘unlashadi, bu esa sog‘lom turmush tarzining shakllanishiga xizmat qiladi. Musiqa madaniy va axloqiy tarbiyani ham oshirishda yordam beradi. Musiqa orqali xalqning tarixi, urf-odatlari, an’analari, qadriyatlari avlodlarga yetkaziladi. Milliy qo‘shiqlar, maqomlar, folklor kuylar o‘zbek xalqining ma’naviy boyligini ifodalaydi. Yoshlar bunday musiqalarni tinglash orqali o‘z millatiga bo‘lgan hurmatini oshiradi, o‘zligini anglaydi.  An’anamizga bo'lgan hurmatni oshiradi. Shuningdek, axloqiy-tarbiyaviy yo‘nalishdagi zamonaviy qo‘shiqlar orqali yosh avlodga sabr-toqat, mehr-shafqat, vatanparvarlik kabi fazilatlar singdiriladi. Musiqa nafaqat kayfiyatni ko‘taradi, balki insonni yaxshi inson bo‘lishga ham undaydi. Salbiy ta’siri Quloq eshitish qobiliyatining pasayishi Zamonaviy yoshlar quloqchin orqali baland ovozda musiqa eshitishni yaxshi ko‘radi. Bu esa eshitish a’zolariga kuchli bosim o‘tkazib, doimiy quloq shikastlariga olib keladi. Shifokorlarning aytishicha, 85 desibeldan yuqori darajadagi musiqa 1-2 soat davomida eshitilsa, quloq to‘qimalariga zarar yetkazadi. Ayniqsa, uzoq vaqt davomida har kuni baland musiqada yuradiganlar erta quloq eshitish muammolariga duch kelishadi. Hamma musiqa ham foydali emas. Salbiy mazmundagi qo‘shiqlar – zo‘ravonlik, umidsizlik, tajovuzkorlik, o‘z joniga qasd qilish kabi g‘oyalarni targ‘ib qiluvchi musiqalar yosh ongiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday musiqalarni uzoq muddat eshitish insonni tushkunlikka tushiradi, hayotga bo‘lgan qiziqishni kamaytiradi. Ayniqsa, yoshlar muhabbat haqida qayg‘uli qo‘shiqlar tinglab, o‘zlarini faqat musiqadagi vaziyat bilan solishtira boshlashadi. Bu esa real hayotdan uzoqlashish, depressiyaviy kayfiyat bilan yurishga sabab bo‘ladi. Uyqu rejimi va diqqatning buzilishi Ko‘p odamlar uxlashdan oldin yoki hatto uxlash vaqtida ham musiqa tinglashga odatlangan. Ammo bu holat uyqu sifatini pasaytiradi, miyaning to‘liq dam olishini buzadi. Ayniqsa, baland ritmik musiqa kechqurun eshitilsa, bu asab tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, har doim musiqa bilan yurishga odatlanish insonni atrof-muhitga befarq qiladi, diqqatni jamlay olmaydigan holatga olib keladi. Bu ayniqsa, bolalar va o‘quvchilar orasida uchraydi. Doim quloqda quloqchin bilan yurish, o‘z dunyosiga berilib ketish esa insonni jamiyatdan ajratadi. Muloqot qilish, yuzma-yuz fikr almashish, jamoada ishlash kabi ko‘nikmalar zaiflashadi. Bu esa yoshlar orasida yolg‘izlik hissining kuchayishiga, depressiya va ruhiy holatning yomonlashishiga olib keladi. Ba’zi hollarda musiqa odamni haddan ortiq xayolparast qiladi, real hayotdan uzoqlashtiradi. Haddan ortiq musiqaga bog‘lanish, giyohvandlikka o‘xshash psixologik qaramlik keltirib chiqarishi mumkin. Musiqa inson hayotining ajralmas va zaruriy qismidir. U ruhni ko‘taradi, dam beradi, ilhom bag‘ishlaydi va madaniyatni boyitadi. Biroq musiqaning inson ruhiyati va salomatligiga qanday ta’sir ko‘rsatishini anglash juda muhimdir. Faqat sifatli, tarbiyaviy va quvnoq musiqalarni tinglash foydali bo‘lsa, salbiy mazmundagi va baland ovozli musiqa esa salomatlikka jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Shuning uchun musiqa eshitishda me’yorni bilish, turli vaziyatlarga mos musiqa tanlash va uni ongli tarzda tinglash har birimiz uchun foydali. Ayniqsa, yoshlar orasida musiqa madaniyatini rivojlantirish, milliy qadriyatlarga asoslangan musiqalarni targ‘ib qilish bugungi kunning muhim vazifalaridan biridir.

19.5.2025 202

Tabiiylikka qarshi “kurash”

Hozirda oʻsmir qizlar orasida kosmetik vositalar, gel quyish, qosh tatuaji, kiprik ektirish kabi muolajalarga qiziqish ortmoqda. Ijtimoiy tarmoqlarda ideal tashqi koʻrinish targʻib qilinayotgani bu jarayonni kuchaytiryapti. Mashhur blogerlar koʻpincha estetika muolajalari orqali oʻzgargan tashqi koʻrinishda namoyon boʻlishadi, bu esa yoshlar orasida ularga taqlid qilish istagini uygʻotadi. Natijada baʼzi oʻsmirlar mutaxassis maslahatisiz yoki oqibatlarini hisobga olmasdan, kosmetik amaliyotlarga murojaat qilishmoqda. Shu nuqtada botoks va filerlar nima ekani hamda ularning foyda va xavflarini tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Botoks – toʻliq nomi Botulinum Toxin (botulinum toksini) boʻlib, odatda botoks deb aytiladi. Clostridium botulinum bakteriyasi tomonidan ishlab chiqarilgan neyrotoksin boʻlib, asosan peshona, qosh oraligʻi va koʻz atrofidagi ajinlarni silliqlashtirishda, umuman olganda, yuzdagi ajinlarni (mimik) yoʻqotish uchun qoʻllaniladi. Ishlatiladigan moddalari: Botulinum toksin A – asosan Allergan, Dysport, Xeomin kabi brendlari hisoblanadi. Uning taʼsiri mushaklar faoliyatini vaqtincha toʻxtatishga asoslangan, bu esa mushaklarni boʻshashtirib, terida ajinlar hosil boʻlishining oldini oladi. Botoks inʼyeksiyalari odatda 3–6 oy davomida oʻz taʼsirini saqlashi mumkin. Afzalliklari sifatida tezkorlik, nisbatan ogʻriqsiz protsedura, jarrohlik aralashuvisiz yoshartirish imkoniyatini ko‘rsatish mumkin. Biroq, uning salbiy tomonlari ham boʻlib, yuz ifodasi tabiiyligini yoʻqotishi, bosh ogʻrigʻi, koʻkarish, qizarish, mushak zaiflashuvi va baʼzida esa assimmetriya, yaʼni muolaja notoʻgʻri qilinganda, yuzning notekis harakatlanishi kabi holatlar yuz berishi mumkin. Filler (dermal toʻldiruvchilar) – fillerlar teri ostiga yuboriladigan moddalar boʻlib, yuzga hajm berish, ajinlarni toʻldirish va yuz konturini tiklash uchun ishlatiladi. Yaʼni, filler mushaklarga emas, toʻqimaga hajm beradi. Yanoqlar, lab, burun, jagʻ, iyak va chuqur ajinlarni yaxshilash uchun ayni muddao boʻla oladi. Turlari: Gialuron kislotasi (HA) – eng koʻp ishlatiladi, tabiiy modda, taʼsiri 6–18 oy davom etadi. Kaltsiy gidroksilapatit (CaHA) – suyakga oʻxshash modda, kollagen ishlab chiqarishni ragʻbatlantiradi. Poli-L-molochna kislota (PLLA) – sunʼiy modda, kollagen ishlab chiqarishni oshiradi. Fillerning ijobiy jihatlari – yuzni jonlantirish. Ammo, har yaxshining bir yomoni bor deganlaridek, fillerning ham salbiy oqibatlari mavjud boʻlib, bular – allergik reaksiyalar, shishish, infeksiya, toʻqimalarda qattiqlashish (nodul) yoki notoʻgʻri yuborilgan taqdirda toʻqimalarning nobud boʻlishi (nekroz) va kamdan kam hollarda koʻrlik holatlari qayd etilgan. Cheek fillers (yanoq toʻldiruvchilari) – yuzga tabiiy hajm beruvchi yanoq toʻldiruvchilari ham fillerlar toifasiga kiradi. Yuz skeletini koʻtarish va aniqlik berish uchun yanoq suyaklari ostiga filler yuboriladi. Ular, ayniqsa, yanoqlari ichkariga botgan, yuz tuzilmasi silliq boʻlmagan odamlarda ishlatiladi. Asosan gialuron kislotasiga asoslangan fillerlar yordamida amalga oshiriladi va 9–12 oy davomida oʻz taʼsirini saqlaydi. Tabiiy kontur va yosh koʻrinishga erishish ijobiy jihatlari boʻlsa-da, bu yerda ham yuqorida tilga olingan xavf omillari – ogʻriq, asimmetriya, shish va toʻqima zararlanishi ehtimoli mavjud. Eyebrow tattoo (qosh tatuaji) – yuzning ifodali boʻlishida muhim rol oʻynovchi qoshlar uchun doimiy boʻyoq berish jarayoni, yaʼni qosh tatuaji. Amaliyot uchun maxsus pigmentlar, tabiiy yoki sintetik boʻyoqlardan foydalaniladi. Qosh tatuajini ikki xil usulda amalga oshirish mumkin: Mikrobleyding – qoʻlda shakl chizish; Mikropigmentatsiya – apparat yordamida pigment kiritish. Bu usulda tabiiy pigmentlar bilan terining ustki qatlamiga maxsus ignali uskunalar orqali qosh shakli chiziladi. Bu texnikalar uslubiga qarab oy yoki yil davomida saqlanadi. Har kuni boʻyoq ishlatmaslik, qosh simmetrik va toʻliq koʻrinishi – afzalliklaridan boʻlsa, rangining oʻzgarishi (kulrang yoki yashil boʻlib qolishi), notekis va notoʻgʻri shakl, infeksiya xavfi va muddatidan oldin toʻliq oʻchirib boʻlmasligi – salbiy holatlardandir. Eyelash extensions (kiprik ektirish) – kiprikni sunʼiy koʻpaytirish hisoblanib, har bir tabiiy kiprikka bir yoki bir nechta sunʼiy kipriklar qoʻyiladi. Kipriklar sintetik moddalardan, ipakdan yoki hayvon yungidan (norelka) tayyorlanadi. Maxsus yopishtiruvchi vositalar (glue) esa baʼzida allergik reaksiya keltirib chiqarishi mumkin. Ektirilgan kipriklar 3–5 hafta davomida saqlanadi, soʻng almashtiriladi. Har doim maskara, yaʼni tush surmaslik, uzun va qalin kipriklar estetik jihatdan afzalligi boʻlib, tabiiy kipriklarning toʻkilishi, koʻz sohasida paydo boʻlishi mumkin boʻlgan allergiya va qichishish yoki infeksiya xavfi bilan birga keladi. Bunday amaliyotlarni amalga oshirish insonga qulay boʻlib koʻrinsa-da, qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ana shunday nohush holatlarning oldini olish maqsadida har doim sertifikatlangan klinika, tajribali kosmetologlarga murojaat qilinishi kerak. Amaliyotda qoʻllaniladigan mahsulotlarning tarkibi, ishlab chiqaruvchi va muddati haqida aniq bilishi va ishonch hosil qilinishi zarur. Aynan ushbu mavzu boʻyicha kosmetolog Abdujalilova Nozanin bilan suhbat oʻtkazdik va mutaxassis sifatida bizning savollarimizga oʻz javoblarini berdilar: – Bugungi kunda eng koʻp amalga oshirilayotgan kosmetologik amaliyotlar qaysilar va bu kabi amaliyotlarni aynan qaysi yosh toifasidagi ayol-qizlar talab qilmoqda? – Hozirda mijozlar tomonidan koʻproq chistka, mezoterapiya, botoks va fillerlar talab qilinyapti. Chistka – bu yuzni tozalash. Mezoterapiya – bu vitaminlar. Hozirgi kunda yosh qizlar orasida labni shishiradigan fillerlarga qiziqish kuchaymoqda. Lekin 20–21 yoshdan katta boʻlgan qizlarga bu muolaja tavsiya etiladi. Botoks esa 30–35 yoshdan boshlab qilinadi. Ushbu muolajalarni har 3–6 oyda olish tavsiya qilinadi. – Botoks, filler kabi muolajalar organizmga qanday taʼsir koʻrsatadi va ularning xavfli tomonlari haqida maʼlumot bering. – Botoks – bu yuzdagi ajinlarni yoʻqotadi, dinamik ajinlar paydo boʻlishini kamaytiradi, terining silliq va yosh koʻrinishiga yordam beradi. Botoks unchalik ham xavfli emas, ammo botoks qildirgan insonlarga stress, issiq hammomga kirish taʼqiqlanadi. Filler ham “toʻldiruvchi” va oʻz nomiga koʻra, teridagi ajinlar oʻrnini toʻldiradi. Filler labdan boshqa joyga qilishni tavsiya bermayman, chunki filler labda yaxshi soʻriladi. Inson ogʻiz orqali ovqatlanadi, gapiradi – shu sababdan iloji boricha tez soʻriladigan filler qilinishi kerak. Yana bir xavfli tomoni – filler joy koʻchiradi, surilib-surilib qaysidir nervga tegib qolsa, shu nervni falaj qilishi yoki hatto xavfli asoratga olib kelishi mumkin. – Agar mijoz operatsiyadan soʻng natijadan norozi boʻlsa, u holda nima qilishi mumkin? Kosmetolog qanday javobgarlikni oladi? – Agar mijoz muolaja uchun ruxsat berilgan rozilik formasini (rozilik xati) imzolagan boʻlsa, unda u xavf va ehtimoliy natijalarni tushunganini bildirgan boʻladi. Bu holatda kosmetologning javobgarligi cheklanishi mumkin. Yoki bunday kelishuvlarsiz, kosmetolog notoʻgʻri muolaja qilsa, sanitariya qoidalariga rioya qilmasa, u holda tegishli javobgarlikka tortilishi mumkin. Mutaxassisimiz javoblaridan soʻng chet el tajribasini ham oʻrgandik. International Society of Aesthetic Plastic Surgery (ISAPS) tomonidan 2023-yilda toʻplangan maʼlumotlar shuni koʻrsatadiki, AQSh eng koʻp umumiy kosmetik muolajalarga ega boʻlib, 6,2 millionga yaqin protseduralarni amalga oshirgan (16-sentabr 2024-yil). Yana qaysi davlatlar eng koʻp botoks va filler oladi? AQSh, Janubiy Koreya, Braziliya, Tailand, Turkiya va Meksika ushbu protseduralar uchun eng yaxshi yoʻnalishlar sifatida ajralib turadi. Oʻzbekistonda esa kosmetologik amaliyotlar bilan bogʻliq salbiy oqibatlar va ularning sogʻliq uchun xavflari boʻyicha aniq statistik maʼlumotlar mavjud emas. Biroq Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi qoʻmitasi hamda boshqa rasmiy manbalar tomonidan kosmetologik muolajalar natijasida yuzaga kelishi mumkin boʻlgan kasalliklar va xavflar haqida ogohlantirishlar berilgan. Aynan bu amaliyotlarni oʻtkazishga qaytsak, nafaqat inson sogʻligʻi, balki moddiy tomondan ham zarar keltirishi mumkin. Chunki kosmetologik amaliyotlar bir marotaba qilingandan keyin muntazam ravishda qilinishi talab qilinadi. Muddati tugagandan soʻng mablagʻ sarflanib, amaliyotni takrorlash kerak boʻladi. Shu sabab, koʻproq tabiiylikni saqlab, goʻzallikka erishish maqsadga muvofiq. Bu degani "Kosmetologiyaga faqat ziyon tomonlari bor" degani emas. Tabiiy vositalardan foydalanish, terining sogʻlom va toza boʻlishiga yordam beradi. Misol uchun, tabiiy zaytun yogʻi, bodom moyidan tayyorlangan niqoblar terining yalligʻlanishini kamaytiradi va yuzdagi ajinlarni yoʻqotadi. Shuningdek, kosmetika ayollarga ishonch bagʻishlaydi. Muhimi – meʼyorni bilish. Kosmetika – goʻzallikni yaratadigan vosita. Har bir inson oʻz tanlovida erkin boʻla oladi. Biroq sogʻliq va tabiiylik – eng katta boylikdir. Bugun ideal koʻrinishga erishaman deb, ertaga salomatligimizdan ayrilmasligimiz darkor. Goʻzallikni sunʼiy vositalarda emas, oʻzligimizda topish – bu zamonaviy dunyodagi eng toʻgʻri yoʻl sifatida koʻrilishi mumkin.

19.5.2025 169

Smartfonlardan foydalanis yurak-qon tomir kasalliklarini 55 foizga oshiradi

Kepios raqamli konsalting firmasi tomonidan oʻtkazilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, bugungi kunda qariyb 5milliard inson ijtimoiy tarmoqlardan faol tarzda foydalanib kelmoqda, bu esa dunyo aholisining 60 foizini tashkil qiladi. Unda 2022-yildan beri ijtimoiy tarmoqlar foydalanuvchilari soni 3,7 foizga oshgani va butun internet auditorliyasi soni 5,19 milliard kishiga yaqinlashgan. Foydalanuvchilarning ham ijtimoiy tarmoqlarda oʻtkazadigan vaqti uzayib, oʻrtacha 2 soat-u 26 daqiqani tashkil qiladi. Yosh va jins kesimida ijtimoiy tarmoqlarda 16-24 yoshdagi ayollar eng ko‘p vaqt o‘tkazsa, 55-64 yoshdagi erkaklar eng kam faollik ko‘rsatmoqda. O‘rtacha ijtimoiy tarmoq foydalanuvchisi yettita platformaga ulangan, ulardan eng ommaboplari WhatsApp, Instagram va Facebook. Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, odamlarning ijtimoiy tarmoqlarda o‘tkazadigan vaqti sezilarli darajada mintaqaga bog‘liq. Sharqiy va Markaziy Afrikada har 11 kishidan faqat bittasi ijtimoiy tarmoqlardan foydalanadi. Hozir dunyoning eng ko‘p aholisi bo‘lgan Hindistonda bu ko‘rsatkich har uch kishidan biriga to‘g‘ri keladi. Albatta, ijtimoiy tarmoqlardan foydalanishning bir qancha afzalliklari ham yoʻq emas; kerakli maʼlumotlarni soniyalarda topish, turli xil onlayn darsliklardan, qiziqarli ilovalardan va boshqa bir qancha xizmatlardan foydalanish imkoniyatlarini beradi. Koʻp smartfon va shunga oʻxshash gadjetlardan foydalanish sogʻliqdagi bir qancha muammolarning kelib chiqishiga sabab boʻladi. Bular turli xil koʻz kasalliklari, uyqu buzilishi hamda asab tizimi bilan bogʻliq muammolar, xotiraning susayishi, boʻyin va umurtqa muammolari, bir necha salbiy taʼsirlarni va  turli xildagi zararli psixologik taʼsirlarni ham oʻz ichiga oladi: Instagram, Facebook va boshqa platformalarda namoyish qilinadigan “ideal” hayot boshqalarning oʻz hayotidan qoniqmasligiga sabab boʻladi. Bundan tashqari, odamlar endi yuzma-yuz koʻrishib gaplashishdan koʻra, onlayn yozishmalarni afzal koʻrib qolayapti va bu ijtimoiy koʻnikmalarning susayishiga sabab boʻlmoqda. Statistik maʼlumotlarga qaraganda, dunyoda har 20 ta insondan bittasi ushbu mobil aloqa nurlanishining qurboniga aylanmoqda. 2000-yilda Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkiloti uyali telefonlar zarariga oid Yevropa Parlamentiga taqdim etgan hisobotida insonlarning saraton kasaliga chalinishida smartfonlarning ta’siri kuchli ekanini ta’kidlagan edi. Tadqiqotchilar fikriga ko‘ra,  mobil aloqa vositalaridan foydalanish bosh miya toʻqimalarining zararlanishiga sabab boʻladi, buning natijasi birdaniga emas, balki oradan 15-20 yil o‘tgachgina aniq namoyon bo‘ladi. Shu sababli ular yaqin kelajakda bosh miya o‘simtasi bilan xastalangan odamlar soni keskin oshib ketadi deb hisoblashmoqda. Negaki, har kuni atigi 15 daqiqa mobil telefonda gaplashishning o‘zi miyada saraton o‘simtasi hosil bo‘lishi uchun yetarlidir. Bundan tashqari smartfondan koʻp foydalanish odati umrni qisqartiradi. Kuniga har bir qoʻshimcha soati yurak-qon tomir kasalliklarini 55 foizga, insult xavfini 58 foizga va umumiy yurak kasalliklarini 32 foizga oshiradi. San-Fransiskodagi Kaliforniya universiteti tibbiyot olimlari guruhi televizor ekranlari va gadjetlar oldida juda koʻp vaqt oʻtkazish jiddiy yurak kasalliklari rivojlanish xavfini sezilarli darajada oshirishi mumkinligini aniqladi. Kechasi ekran nuri (ko‘k nur) melatonin gormoni ishlab chiqarilishini to‘xtatadi. Bu gormon esa uyquni tartibga soladi. Uyqu buzilishi esa xotiraning mustahkamlanishiga to‘sqinlik qiladi, chunki asosiy o‘zlashtirish va kodlash jarayonlari uyquda yuz beradi. Ijtimoiy tarmoqlardagi surunkali yangiliklar oqimi miyada keraksiz ma’lumotlar yig‘ilishini kuchaytiradi. Bu esa eslab qolish jarayonini susaytiradi, chunki muhim ma’lumotlar xotirada doimiy saqlanib qolmaydi. 30 yil davom etgan tadqiqot natijalari shu koʻrsatadiki, 18 yoshdan 30 yoshgacha boʻlgan 4 mingdan ortiq yigit-qizning turmush tarzi va salomatligida bu jarayonning salbiy taʼsiri kuzatildi, ekran oldida oʻtkazgan har bir qoʻshimcha soat, ayniqsa erkaklar uchun 60 yoshgacha yashash imkoniyatini pasaytiradi. Butun dunyodagi sogʻliqni saqlash mutaxassislari kattalar uchun uyda va ishdan tashqarida ekrandan foydalanish vaqtini kuniga 2 soatgacha cheklashni tavsiya qiladi. Shuningdek, boʻsh vaqtingizni smartfonsiz yaqinlaringiz bilan muloqotda boʻlish, sayr qilish, oʻyin oʻynash, piyoda sayr qilish, ijodiy ishlar bilan shugʻullanishni maslahat berishadi.

19.5.2025 172

Germanyada talabalar hayoti

Bugungi kunda ta’lim olish, kasb-hunar egallash va shaxsiy salohiyatni ro‘yobga chiqarish istagidagi yoshlar uchun dunyo bo‘ylab imkoniyatlar eshigi ochilyapti. Ayniqsa, xorijiy davlatlarda o‘qish va ishlashga bo‘lgan qiziqish O‘zbekiston yoshlarida sezilarli darajada oshgan. Ular orasida Germaniya eng ommabop yo‘nalishlardan biri bo‘lib, sifatli ta’lim tizimi, amaliyotga yo‘naltirilgan o‘quv dasturlari, hamyonbop yoki bepul universitetlar va ishlash imkoniyatlari bilan ajralib turadi. Biroq bu imkoniyatlar bilan bir qatorda, chet elda yashash va o‘qishning o‘ziga xos qiyinchiliklari ham mavjud. Germaniya oliy ta’lim tizimi Germaniya dunyodagi eng ilg‘or va sifatli oliy ta’lim tizimlaridan biriga ega. Bu yerda ta’lim tizimi federal tuzilishga ega bo‘lib, har bir federal yer (Bundesland) o‘zining ta’lim siyosatini yuritadi. Biroq umumiy prinsiplar va standartlar butun mamlakat bo‘ylab bir xil. Germaniyada uch xil asosiy oliy ta’lim muassasasi mavjud. Ilmiy-tadqiqot ishlari bilan shug‘ullanuvchi klassik universitetlar. Bu yerda bakalavriat, magistratura va doktorantura bosqichlarida o‘qish mumkin. Fachhochschule yoki Hochschule für angewandte Wissenschaften (Amaliy fanlar universitetlari). Bu yerda  nazariyadan ko‘ra amaliyotga ko‘proq urg‘u beriladi. Texnika, iqtisod, menejment, ijtimoiy ish kabi yo‘nalishlarda kuchli. Kunst und Musikhochschulen (San’at va musiqa oliygohlari): musiqa, rasm, teatr, dizayn kabi san’at sohalariga ixtisoslashgan. Bachelor (Bakalavr): odatda 6–8 semestr davom etadi (3–4 yil). Ko‘p yo‘nalishlarda boshlang‘ich akademik daraja beradi. Master (Magistr): 2–4 semestr (1–2 yil). Bakalavrdan so‘ng ixtisoslikni chuqurlashtirish imkonini beradi. Promotion (Doktorantura): tadqiqotga asoslangan, asosan universitetlarda o‘tiladi. Aksariyat dasturlar nemis tilida olib boriladi. Magistratura bosqichida ingliz tilidagi dasturlar juda ko‘p (xususan, texnika va biznes yo‘nalishlarida). Nemis tilida o‘qish uchun TestDaF yoki DSH kabi til imtihonlaridan o‘tish talab etiladi. Davlat universitetlarida o‘qish deyarli bepul. Faqatgina semestr badali to‘lanadi (odatda100–400 yevro atrofida), bu to‘lovga transport chipta va talabalik imtiyozlari kiradi. Ayrim federal yerlar (masalan, Baden-Württemberg) Yevropa Ittifoqidan tashqaridan kelgan talabalardan yiliga 1500 yevro atrofida o‘qish to‘lovi oladi. O‘zbekistondagi 11 yillik maktab ta’limi Germaniyada to‘g‘ridan-to‘g‘ri tan olinmaydi. Shuning uchun abituriyentlar odatda O‘zbekistonda 1 yil universitetda o‘qib yoki Germaniyada Studienkolleg (1 yillik tayyorlov kursi)dan o‘tib kirishadi. Til bilish, attestat yoki diplom baholari, motivatsion xat va ba’zida IELTS yoki TOEFL natijalari talab qilinadi. Talabalar Germaniyada qonuniy ravishda haftasiga 20 soatgacha ishlash huquqiga ega (semestr davomida). Yozgi ta’til davrida esa to‘liq stavkada ishlash mumkin. Bitiruvdan so‘ng 18 oygacha qolib, ish topish va ishlash uchun ruxsat beriladi. Muommolar va tavsiyalar Germaniyada ko‘pchilik kundalik hayotda nemis tilidan foydalanadi. Chet ellik talabalar, ayniqsa yangi kelganlar, til bilmaslikdan qiynalishadi. Bu o‘qishdan tashqari, turli shartnomalar tuzish, ijtimoiy xizmatlardan foydalanish, ish topish jarayonlariga ham salbiy ta’sir qiladi. Talaba Germaniyaga kelishdan avval A2 yoki B1 darajagacha nemis tilini o‘rganib olishi tavsiya etiladi. Universitetlar va xalqaro markazlar tomonidan tashkil etilgan bepul yoki arzon til kurslarida qatnashish, nemis tilida har kuni muloqot qilishga harakat qilish foydali bo‘ladi. Mobil ilovalar (Ibrat academy, Duolingo, DW, Babbel) orqali o‘z ustida ishlash ham samarali. Katta shaharlarda arzon uy yoki yotoqxona topish juda qiyin. Yotoqxonalar soni cheklangan, ijaraga uy olishda esa ko‘plab hujjatlar talab qilinadi va narxlar qimmat bo‘ladi.Talaba imkon qadar erta, hatto Germaniyaga kelmasdan avval yotoqxona yoki xonadoshlar bilan yashash (WG) opsiyalarini qidirishi kerak. Maxsus uy-joy saytlari (wg-gesucht.de, studentenwerk.de) orqali ariza topshirish mumkin. Universitetlarning talabalar ittifoqlari ham yotoqxona topishda ko‘maklashadi. Yashash, oziq-ovqat, transport, sug‘urta kabi xarajatlar oyiga 850–1,100 yevro atrofida bo‘ladi. Bu har doim ham barcha talabalar uchun qulay emas.  Talabalar mini-joblar (oyiga 538 yevrogacha) orqali daromad topishlari mumkin. Bundan tashqari, DAAD, Erasmus+, Deutschlandstipendium kabi stipendiyalarni izlab ko‘rish kerak. Talabalar uchun bank hisoblar (Studentenkonto) orqali moliyaviy xizmatlar arzonroq bo‘ladi. Ota-ona, do‘stlardan uzoqlik, yangi madaniyatga moslashish va til to‘sig‘i tufayli talabalar o‘zini yolg‘iz his qilishadi. Bu ruhiy salomatlikka ham ta’sir qiladi.  Universitetda mavjud xalqaro klublar, sport to‘garaklari, tadbirlar orqali ijtimoiy aloqalarni kengaytirish kerak. “Buddy” dasturlari orqali mahalliy talabalar bilan do‘stlashish, “Meetup” yoki “ESN” (Erasmus Student Network) platformalari orqali yangi odamlar bilan tanishish mumkin. Viza, ro‘yxatdan o‘tish, yashash ruxsati olish, bankda hisob ochish kabi jarayonlar ko‘p vaqt oladi va murakkab bo‘lishi mumkin. Universitetning xalqaro talabalar ofisi (International Office) yoki Welcome Center xodimlari bu borada yordam beradi. Rasmiy saytlardan foydalanish, kerakli hujjatlar ro‘yxatini oldindan tayyorlab yurish va hamisha pasport, sug‘urta nusxasini olib yurish zarur.  Germaniyada o‘qish oson emas — mustaqil o‘rganishga katta ahamiyat beriladi. Imtihonlar og‘ir, o‘tkaza olmaslik butun semestrni yo‘qqa chiqarishi mumkin. Universitet kutubxonalari va o‘quv markazlarida bepul akademik yordam olish mumkin. Guruh bo‘lib o‘qish, kursdoshlar bilan material almashish, o‘qituvchilardan maslahat olish, o‘z vaqtida dam olish va ruhiy salomatlikni asrash muhim. Talabalar bir vaqtning o‘zida o‘qib, ishlashga majbur bo‘ladi. Bu esa vaqtni to‘g‘ri taqsimlashda muammo tug‘diradi. Moslashuvchan ish soatlari bo‘lgan ishlarni tanlash (kafe, kutubxona, on-campus ishlar) tavsiya etiladi. HiWi (ilmiy yordamchi) ishlari tajriba va daromad uchun foydali. Agar mumkin bo‘lsa, ko‘p ishlash o‘rniga ko‘proq grant va stipendiya izlash maqsadga muvofiq. Umuman, Germaniyada ta’lim bepul, sifatli va zamonaviy texnologiyalarga asoslangan bo‘lib, talabalar xalqaro miqyosda tan olingan diplomga ega bo‘ladilar. Shu bilan birga, til to‘sig‘i, uy-joy muammosi va byurokratik jarayonlar talabalar uchun jiddiy qiyinchilik tug‘diradi. Biroq davlat tomonidan yaratilgan ish imkoniyatlari, stipendiyalar va talabalar infratuzilmasi bu muammolarni yumshatishga xizmat qilmoqda. Shu sabab to‘g‘ri yondashuv bo‘lsa, muammolar kamroq bo‘ladi.

19.5.2025 156

Sun’iy intellekt odam o‘rnini bosa oladimi?

Sun’iy intellekt (SI) bugungi kunda sanoat, tibbiyot, ta’lim va hatto san’at sohalariga ham kirib keldi. Masalan, OpenAI kompaniyasi tomonidan yaratilgan ChatGPT, Microsoftning Copilot tizimi yoki Googlening Gemini modeli millionlab foydalanuvchilarga xizmat qilmoqda. Bu tizimlar murakkab savollarga javob bera oladi, matnlar yaratadi, kod yozadi va hatto ijodiy ishlar bilan shug‘ullana oladi. Shunga qaramay, sun’iy intellekt hali inson o‘rnini to‘liq bosa olmaydi. Buning bir necha sabablari bor. Birinchidan, SI inson hissiyotlarini tushunmaydi. Inson qarorlari ko‘pincha faqat mantiqqa emas, balki empatiya, axloqiy qadriyatlar va shaxsiy tajribaga asoslanadi. Masalan, bemorga tashxis qo‘yishda shifokor nafaqat kasallik belgilari, balki bemorning holati, ruhiyati, ehtiyojlarini ham inobatga oladi. SI esa bunday chuqur insoniy nuqtayi nazarni tushunmaydi. Nature Machine Intelligence (2023) jurnalida yozilishicha, SI tibbiy diagnostikada muvaffaqiyatli ishlayotgan bo‘lsa-da, murakkab axloqiy tanlovlarda insonni to‘liq almashtira olmaydi. SI hissiyotlarni faqat taqlid qiladi, ammo his qilmaydi. Sun’iy intellekt algoritmlari inson hissiyotlarini yuz ifodasi, ovoz ohangi yoki matn orqali aniqlashga harakat qiladi.  Biroq bu tizimlar faqat statistik andozalarga asoslanadi va haqiqiy empatiya yoki hissiy tushuncha emas.  Masalan, Telefónica Tech kompaniyasining blogida aytilishicha, SI hozirgi holatda o‘z hissiyotlariga ega emas, faqat empatiyani taqlid qilishi mumkin deb aytilgan.  Psixologlar ham SI terapevtlar insoniy aloqaning o‘rnini bosa olmasligini ta’kidlaydi.  Britaniya psixologlar jamiyati prezidenti Dr. Roman Raczka sun’iy intellekt ruhiy salomatlik xizmatlarini yaxshilashi mumkinligini, ammo insoniy empatiya va chuqur aloqani almashtira olmasligini aytadi.   SI tizimlari inson hissiyotlarini aniqlashda xatoliklarga yo‘l qo‘yishi mumkin.  Masalan, NYU tadqiqotida aytilishicha, yuz ifodalariga asoslangan hissiyot aniqlash tizimlari ko‘pincha kontekstni inobatga olmaydi, bu esa noto‘g‘ri talqinlarga olib keladi.  Insonlar SI tizimlariga insoniy xususiyatlarni yuklashga moyil bo‘lishadi.  Meta kompaniyasining rahbari Mark Sukerberg SI do‘stlar orqali yolg‘izlik muammosini hal qilishni taklif qilgan.  Biroq mutaxassislar bu yondashuv insoniy aloqalarni kamaytirishi va yolg‘izlikni kuchaytirishi mumkinligini ta’kidlaydilar. Sun’iy intellekt inson hissiyotlarini chuqur anglab, his qilolmaydi.  U faqat statistik andozalarga asoslangan taqlidni amalga oshiradi.  Shuning uchun, SI insoniy empatiya, tushuncha va hissiy aloqaning o‘rnini bosa olmaydi. Ikkinchidan, ijod inson ongining noyob mahsulidir. SI mavjud ma’lumotlar asosida yangi mahsulot yaratsa-da, u ilhom, his-tuyg‘u, ma’naviyat, tarixiy kontekstdan xoli. MIT Technology Review (2022) maqolasiga ko‘ra, SI ijodiy ishlarda faqat yordamchi vosita bo‘la oladi, ammo tub yangilik yaratuvchi bo‘la olmaydi. Sun’iy intellekt mavjud ma’lumotlarga asoslanadi va yangidan-yangi fikrlar yaratishdan ko‘ra, mavjudlarini qayta ishlaydi. Holbuki, haqiqiy san’at, adabiyot va kashfiyotlar inson tafakkuri va ilhomidan tug‘iladi. Masalan, Leonardo da Vinchi, Navoiy yoki Bobur kabi ijodkorlarning asarlarini yaratish uchun nafaqat bilim, balki ruhiy kechinma ham kerak. Sun’iy intellekt tizimlari mavjud ma’lumotlar asosida ishlaydi.  Ular yangi g‘oyalarni yaratmaydi, balki mavjud ma’lumotlar asosida natijalar hosil qiladi.  Bu esa ularning haqiqiy ijodkorlik darajasini cheklaydi.  Masalan, AIContentfy blogida aytilishicha, SI faqat mavjud ma’lumotlar va naqshlar bilan ishlaydi, yangi g‘oyalar yoki tushunchalarni o‘z-o‘zidan yarata olmaydi.  Ijodkorlik ko'pincha insoniy hissiyotlar bilan bog‘liq.  Sun’iy intellekt esa hissiyotlarga ega emas va ularni anglay olmaydi.  Bu esa uning san’at va adabiyot kabi sohalarda chuqur ijodiy ishlar yaratish qobiliyatini cheklaydi.  AOKI Studio maqolasida ta’kidlanishicha, SI hissiyotlarni anglay olmaydi va ularni inson kabi ifoda eta olmaydi.  Ba’zi tadqiqotlar SI ba’zi ijodiy vazifalarda insonlardan ustun bo‘lishi mumkinligini ko'rsatgan bo‘lsa-da, umumiy ijodiy jarayonda insonlar hali ham ustunlik qiladi.  Masalan, Ba’zi divergent fikrlash testlarida AI chatbotlari, ayniqsa GPT-4, insonlardan 80–99 foiz yuqori natija ko‘rsatgan, lekin bu har doim ham haqiqiy ijodkorlik deb qaralmasligi kerak. Bunday testlar natijalari AIning statistik asosda keng imkoniyatlarini aks ettiradi, lekin insoniy kontekstda har doim to‘liq mos emas. Sun’iy intellekt mavjud ma’lumotlarga asoslanib ishlaydi, hissiyotlarni anglay olmaydi va insoniy ijodkorlikning chuqur jihatlarini takrorlay olmaydi.  Shu sababli, SI insondan ko‘ra ijodkor emas degan fikrga kelingan. Uchinchidan, mas’uliyat masalasi dolzarb. Agar SI noto‘g‘ri qaror qilsa, bunga kim javobgar? Bugungi kunda na bir robot, na bir algoritm o‘z harakati uchun javob bera olmaydi. Shuning uchun ham xavfli sohalarda (masalan, sud tizimi yoki harbiy qarorlar) sun’iy intellektdan ehtiyotkorlik bilan foydalanish zarur. Shu sababli, ko‘plab mutaxassislar SIni nazorat qiluvchi inson omilining doimiy bo‘lishini zarur deb hisoblashadi. UNESCO Report on AI Ethics (2021)da ham aynan shu xavfga urg‘u beriladi.SI tizimlari ong, erkin iroda yoki axloqiy mulohaza qilish qobiliyatiga ega emas.  Shu sababli, ular axloqiy mas’uliyatni o‘z zimmalariga ololmaydi.  Bu fikr UNESCOning SI etikasi bo‘yicha tavsiyalarida ham aks etgan: “AI tizimlari inson mas’uliyatini almashtirmasligi kerak”. Sun’iy intellekt tizimlari hozirgi kunda insonlardan ko‘ra masuliyatli emas.  Ular axloqiy qarorlar qabul qilish qobiliyatiga ega emaslar, shuning uchun ularning harakatlari uchun yakuniy javobgarlik insonlarda qoladi. To‘rtinchidan, SI texnologiyalari mehnat bozoriga kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda. World Economic Forumning 2023-yilgi hisobotida aytilishicha, yaqin yillarda SI millionlab ish o‘rinlarini avtomatlashtiradi. Bu ijtimoiy tengsizlik, ishsizlik va psixologik muammolarga olib keladi va McKinsey Global Institute (2023) hisobotiga ko‘ra, 2030-yilgacha butun dunyo bo‘ylab 800 milliongacha ish o‘rni avtomatlashtirilishi mumkin. Eng ko‘p ta’sir ko‘rgan sohalar: rutinali ofis ishlari (ma’muriy xizmatlar); ma’lumotlarni kiritish; ombor va ishlab chiqarish; bank va sug‘urta tahlilchilari. Sun’iy intellekt O'zbekistonda ham rivojlanayotganligi sababli 2023-yil oxirida O‘zbekistonda ishsizlik darajasi 6,8 foizni tashkil etdi.  Sun’iy intellektning joriy etilishi ba’zi sohalarda ish o‘rinlarini qisqartiradi, ammo bu jarayonni to‘g‘ri boshqarish orqali yangi imkoniyatlar yaratishimiz mumkin.  O‘zbekiston “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi doirasida sun'iy intellektni rivojlantirishga katta e’tibor qaratmoqda.  IT Park Uzbekistan 2024-yil oxiriga kelib 38 600 kishini ish bilan ta’minladi, bu 2023-yilga nisbatan 146foiz ko‘pdir. Sun’iy intellekt ko‘plab texnik va oddiy ishlarni avtomatlashtiryapti va insonlarga qulaylik yaratmoqda. Ammo insoniy kasblar — masalan, o‘qituvchi, psixolog, shifokor kabi sohalar hali ham insoniy muloqotni talab qiladi. Shunday ekan, SI inson ishini to‘ldiruvchi va yengillashtiruvchi qudratli vosita bo‘lishi mumkin, lekin uni to‘liq almashtirishga hali na nazariy, na axloqiy, na texnologik asos mavjud emas. Inson aqli, hissiyoti, tajribasi va mas’uliyati bilan SIdan ustun turadi. Sun’iy intellekt – kuchli yordamchi, ammo rahbar emas. U inson faoliyatini yengillashtiradi, lekin uni to‘liq almashtira olmaydi. Kelajakda SI va inson o‘zaro hamkorlikda ishlagan taqdirdagina haqiqiy taraqqiyot ro‘y beradi. SI insoniy qadriyatlar asosida boshqarilsa, jamiyat uchun foydali bo‘lishi mumkin.

19.5.2025 165

Ayollar bandligi: yechimlar bormi?

Bugungi kunda O‘zbekistonda oliy ma’lumotli, bilimli, salohiyatli ayollar soni ortib bormoqda. Ammo achinarlisi shundaki, ularning aksariyati o‘z kasbi bo‘yicha ishlamaydi. PMTI (Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti) mutaxassislarining fikricha, o‘zbek ayollaridagi iqtisodiy faollikning pastligi uy-ro‘zg‘or ishlari bilan band bo‘lishga bog‘liq. Joriy yil 1-aprel holatiga ko‘ra, O‘zbekiston aholisi 37,7 mln kishini tashkil qilgan. Shundan18,7 mln nafarini ayollar tashkil etdi. Qolaversa, ishlaydigan ayollar erkaklarga nisbatan o‘rtacha 39 foiz kam maosh oladi va ular 30 yoshda martabaga erisha boshlaydi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, ayollar orasida ishsizlik darajasi erkaklarga qaraganda ancha yuqori. Bugungi kunda xotin-qizlar bandligini ta’minlash, barcha sohalarda gender tengligiga erishish, mehnat bozorida kamsitishlarga barham berish va ish haqi tengligini ta’minlash butun dunyoda dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) ma’lumotlariga ko‘ra, 2019-2020-yillarda ayollar bandligi 4,2 foizga kamaygan va jami 54 mln ish o‘rni boy berilgan. Bu 2020-yilda ishlaydigan ayollar soni 2019-yildagiga nisbatan 13 million nafarga kamayganligini anglatadi. Butun dunyoda bo‘lgani kabi O‘zbekistonda ham ayollarning iqtisodiy faolligi erkaklarnikiga nisbatan past. Sababi, o‘rtacha 20-23 yoshida turmush quradi va undan keyin kamida 2 yilni tug‘ruq ta’tilida, 2023-yilda 961 ming nafar chaqaloq dunyoga kelgan. Bu esa o‘z-o‘zidan ayollarning mehnat bozoridan vaqtincha chiqib ketishi va iqtisodiy nofaol maqomiga tushishiga olib kelgan. Ayollar vaqtining 22 foizini uy yumushlari va bola parvarishiga sarflaydi. Undan so‘ng mehnat bozoriga qaytadi, lekin qisqa vaqtdan keyin ularning takroriy tug‘uruq ta’tiliga chiqish ehtimoli yuqori. PMTI mutaxassislari tomonidan olib borilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, o‘zbek ayoli aslida kuniga 12 soat ishlaydi, 7−8 soat ishxonada va undan keyin o‘rtacha 4 soat uy ishlari bilan band. Ayollarning mehnat bozoriga kirib borishidagi to‘siqlar ko‘p. Eng avvalo, jamiyatda hali-hanuz “ayolning joyi uyda” degan qarash mavjud. Aksariyat hollarda ularning ijtimoiy roli faqatgina oila, bolalar va uy ishlari bilan cheklanadi. Bu esa nafaqat ayollarning shaxsiy rivojlanishini, balki mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotini ham sekinlashtiradi. Biroq ayollar o‘qishi va ishlashi oiladagi tarbiyani yanada mustahkamlashi, davlat rivojiga hissa qo‘shishi ularning xayoliga ham kelmaydi. O‘zbekistonda ayollarni to‘liq ish bilan ta’minlash iqtisodiy o‘sishga qanday hissa qo‘shadi? O‘zbekistonda ayollar aholining deyarli yarmini tashkil qiladi. Ammo mehnatga layoqatli ayollarning barchasi mehnat bozorida faol emas. Agar ular ish bilan to‘liq ta’minlansa, bu davlat iqtisodiyotiga sezilarli foyda olib keladi. Ayollar ishtiroki darajasi (labor force participation rate) – 2023-yilda faqat 35,4 foiz  ayollar ishchi kuchi safida bo‘lgan. Erkaklar orasida bu ko‘rsatkich 69 foiz atrofida.     Ish bilan band ayollar soni – taxminan 5,5 million.     Ishga layoqatli, ammo ishlamaydigan ayollar – 6 milliondan ortiq.     To‘liq bandlik holatida kutilayotgan ijobiy natijalar: YAIM o‘sishi. Jahon banki va Xalqaro Mehnat Tashkilotining baholariga ko‘ra, agar ayollar ishtiroki erkaklar bilan teng bo‘lsa, O‘zbekiston YAIMi 20–25 foizgacha oshishi mumkin. Bu esa yiliga qo‘shimcha 15–20 milliard AQSH dollari miqdoridagi iqtisodiy foyda degani. Kambag‘allikni qisqartirish. Hozirgi kunda O‘zbekistonda kambag‘allik darajasi 11,5 foiz atrofida. Agar ayollar ko‘proq daromad topadigan bo‘lsa:   Oilalarning moliyaviy holati yaxshilanadi.   Kambag‘al oilalar soni 3-4 foizga kamayishi mumkin.   Ijtimoiy yordamga ehtiyoj kamayadi, bu esa davlat byudjetiga yengillik keltiradi. Soliq tushumlarining oshishi. Ishlayotgan ayollar soni ortgani sayin solinadigan daromad solig‘i, ijtimoiy badallar ko‘payadi. Bu esa davlat budjetiga yiliga 2–3 trillion so‘m qo‘shimcha daromad keltiradi. Bundan tashqari, ta’limga e’tibor oshadi: ishlovchi onalar farzandlarining o‘qishiga ko‘proq mablag‘ ajratadi. Ijtimoiy tenglik kuchayadi: ayollar iqtisodiy jihatdan mustaqil bo‘ladi. Mahalliy tadbirkorlik rivojlanadi: ayollar o‘z biznesini ochishga intiladi. Hozirda ayol-qizlarimizga ko‘plab qulayliklar yaratilgan. Ayollar ham o‘z huquqlaridan xabardor bo‘lishlari, o‘zlari xohlagandek faoliyat bilan shug‘ullanishlari mumkin. 2024-yilda xotin-qizlarni tadbirkorlikka jalb qilish uchun bu 15 trln so‘m ajratilishini ma’lum qilingan edi. Ammo ayollarning mehnat huquqi, jinsiy kamsitilishlar, ish haqining sun’iy pasaytirilishi, o‘qish va malaka oshirish jarayonlariga to‘sqinlik kabi bir qancha kuzatilayotgan muammolar bor. Shu sabab bu yo‘nalishdagi ishlarni kompleks tarzda olib borish kerak bo‘ladi.

19.5.2025 142

Rep – shunchaki musiqa yoki ijtimoiy harakat?

Ko‘cha-ko‘yda, qaysidir burchaklarida tug‘ilgan ohanglar, mikrofon qarshisida aytilgan noroziliklar, yerto‘lalarda yozilgan satrlar — bular bir kun kelib sahnalarga chiqib, millionlarni o‘ziga jalb qilishini hech kim tasavvur qilmagandi. Gap musiqaning rep janri haqida ketyapti. Ijtimoiy tarmoqlarda juda oddiy jumlalardan iborat, maishiy va primitiv masalalarni rep sifatida kuylashayotganini, ba’zida kulgi uchun bir mavzu bo‘lib qolganini ko‘ramiz. Ammo rep bu darajada oddiy janr emas, boshqa yo‘nalishlardan kam joyi ham yo‘q uning. Aksincha, siyosiy, ijtimoiy muammolar yotadi uning paydo bo‘lish tarixida.  Rep bu – g‘azab bilan aytilgan haqiqat, nohaqliklar ortida jim bo‘lib kelganlarning ovozi, jamiyat soyasida qolganlarning ichki qichqirig‘i edi. Repning evolyutsiyasi, bosib o‘tgan yo‘lini san’atning, hatto jamiyatning o‘zgarish tarixi deyish mumkin. Rep qayerdan boshlangan? Repning ildizlari 1970-yillarga borib taqaladi. Bu davrda AQShning Nyu-York shahri, ayniqsa Bronks tumani ijtimoiy beqarorlik, irqiy tengsizlik, ishsizlik va jinoyatchilikning keskin avj olgan hududi edi. Oq tanlilar shaharning markaziy qismlariga ko‘chib o‘tayotgan bir paytda qora tanli va lotin amerikaliklar shaharning chekka joylarida qashshoqlikda yashashda davom etar, ularning ovozini hech kim eshitmasdi. Aynan shu ijtimoiy zulmat ichida rep tug‘ildi. Bu janr hip-hop madaniyati bilan chambarchas bog‘liq. Hip-hop to‘rt asosiy elementdan iborat bo‘lib, ularning har biri yoshlarning o‘zini ifoda etishiga xizmat qilgan, lekin aynan rep jamiyatga murojaat qilish, o‘z fikrini, noroziligini, hayotga bo‘lgan qarashlarini ifoda etish vositasi bo‘lib chiqdi. 1973-yilda jamaikalik muhojir DJ Kool Herc o‘zining tug‘ilgan kunida Bronxdagi ko‘p qavatli uyning yerto‘lasida ilk bor “breakbeat” uslubidan foydalangan holda musiqiy kecha o‘tkazadi. U bir plastinkadagi eng sho‘xchan qismlarni boshqa plastinkadagi xuddi shu qism bilan almashlab, takrorlash orqali odamlarni raqsga tushishga undagan. Shundan so‘ng bu uslub repning musiqiy asos bo‘lib xizmat qila boshladi. Breakbeat musiqalari ostida yoshlar mikrofon olib chiqib, o‘z hayoti, ko‘chadagi voqealar, politsiya zo‘ravonligi, iqtisodiy tangliklar haqida she’riy uslubda gapira boshlashdi. Bu endi nafaqat ko‘ngilochar ish, balki jamiyatdagi muammolarni aytishga yo‘naltirilgan kuchli vositaga aylandi. Amerikalik repper va DJ Afrika Bambaataaning faoliyati repni ijtimoiy ong bilan bog‘lashda muhim rol o‘ynadi. U hip-hopni “tinchlik, birlik, zavq va bilim asoslariga qurilgan harakat” deb atagan va yoshlarni jinoyatchilikdan uzoqlashtirib, ijod sari yo‘naltirishga harakat qilgan. Yana bir amerikalik musiqachi Grandmaster Flash esa turli texnik uslublar bilan eksperimentlar qilib, repni yanada mukammallashtirgan. 1979-yilga kelib Sugarhill Gang guruhi tomonidan yozilgan “Rapper’s Delight” nomli trek rep tarixidagi ilk tijoriy muvaffaqiyatga erishgan asar bo‘ldi. Bu qo‘shiq ilk bor keng doiradagi tinglovchilarga taqdim etilib, repni shahar ko‘chalari burchaklaridan radio va televizorga olib chiqdi. Shu vaqtdan boshlab, bu janr endi faqat biror mavzeda yangraydigan ovoz emas, balki butun dunyoga keng tarqaluvchi kuchli harakatga aylandi. Umuman, rep boshlanishidayoq musiqadan ko‘ra ko‘proq nido edi. U o‘z davrining eng qaltis, og‘riqli masalalarini ko‘tarib chiqdi — ko‘chalarda bosim ostida yashayotgan odamlarning ovoziga aylandi. Bronksdagi ilk kuylangan satrlarda politsiya zo‘ravonligi, irqiy kamsitish, ishsizlik, jinoyatchilik, narkotiklar, buzilgan oilalar kabi muammolar ochiqchasiga aytilgan edi. Bu haqiqatni ommaviy axborot vositalari yashirar, biroq rep undan cho‘chimadi. Shu bois ham ilk rep treklari ko‘ngilochar musiqadan ko‘ra ijtimoiy xabarga, ogohlantiruvchi signalga o‘xshardi. Ko‘chadan sahnaga Bronks yerto‘lalarida, sport zallari va maktab zalarida tashkil etilgan “block party”lar – ko‘cha ziyofatlari bu madaniyatning ilk maydonlariga aylangandi. Ammo bu ovozlar faqat tor doiradagi mahalliy auditoriyaga yetib borargan. Bularning ortida jamiyatdan chetlatilgan bir toifa bor edi: qora tanli va lotin amerikalik yoshlar, ularning dardi, noroziliklari, orzulari repda gapirilar, lekin shunda ham medialar bunga befarq qarardi. Biroq 1980-yillar o‘rtalaridan bu qarash o‘zgara boshladi. Repning g‘ayrioddiy, ko‘proq gapirishga asoslangan musiqiy uslubi, kuchli ritmik ohanglari va eng muhimi — ijtimoiy kontekstda keskin va aniq pozitsiyasi omma e’tiboriga tushdi. 1981-yilda MTV telekanali ish boshlagach, musiqiy videolar orqali rep yanada kengroq auditoriyaga chiqish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Dastlab bu platforma oq tanli rok guruhlarga yo‘naltirilgan edi, ammo Run-D.M.C. va Aerosmith guruhi o‘rtasidagi “Walk This Way” (1986) kollaboratsiyasi bu to‘siq buzdi. Qo‘shiq nafaqat Billboard chartlariga chiqdi, balki repning rok va pop musiqasi bilan mushtarak bo‘lishi mumkinligini ham isbotladi. Bu voqea musiqa industriyasida burilish yasadi. Yirik leyblar (Def Jam Recordings, Ruthless Records, Death Row va boshqalar) repperlar bilan shartnomalar imzolay boshladi. 1980-yillarning oxiri va 90-yillarning boshlarida audio kasseta va CD formatlarining keng tarqalishi repning ommalashuviga yana bir turtki bo‘ldi. Bu davrdan repchilar professional studiyalarda ish boshladi, musiqiy videokliplar yirik telekanallar orqali namoyish etildi, yirik shoular, mukofotlar, Billboard chartlari — bular repning “yerto‘lalar”dan ommaviy sahnaga ko‘tarilayotganini anglatardi. Rep endi nafaqat Nyu-York yoki Los-Anjeles, balki butun Amerika, undan keyin esa dunyo bo‘ylab auditoriya topa boshladi. “Yo MTV Raps” (1988) kabi teledasturlar esa butun boshli avlod uchun rep musiqasini tanishtirdi. Rep faqat qora tanlilar emas, barcha ijtimoiy qatlamlar yoshlari orasida ommalashdi. Tijoriylashuv Rep musiqasi 1980–1990-yillarda katta auditoriyaga ega bo‘lgan tijoriy kuchga ham aylandi. Professional yozuv studiyalariga, Billboard chartlariga, MTV efirlariga chiqqandan so‘ng rep ijrochilari millionlab albomlar sotishni boshladi, musiqiy mukofotlarga sazovor bo‘ldi va madaniy ikonaga aylandi. 1979-yilgi “Rapper’s Delight” trekidan boshlab rep ommaviy axborot vositalariga chiqdi, ammo aynan 1980-yillarning ikkinchi yarmi va 1990-yillarda bu janr musiqiy industriyaning ajralmas qismiga aylandi. “Run-D.M.C.”, “LL Cool J”, “N.W.A.”, “Public Enemy” kabi guruhlar tijoriy jihatdan katta muvaffaqiyatlarga erishdi. 1986-yilda “Def Jam Recording” leybli (leybl – prodyuserlik, marketing, tarqatish va huquqiy himoya kabi xizmatlartaqdim etuvchi tashkilot) “Atlantic Records” bilan hamkorlik qilib, rep musiqa sanoatini yangi bosqichga olib chiqdi. Dr. Dre 1992-yilda chiqarilgan “The Chronic” albomi bilan repni “G-funk” uslubi orqali tijoriy cho‘qqiga olib chiqdi. Shu bilan birga, u bir nechta yangi yulduzlarni – Snoop Dogg, Eminem va 50 Centni kashf etdi. Tupac Shakur va The Notorious B.I.G. esa repni faqat musiqaviy emas, madaniy fenomen sifatida shakllantirdi. Ularning obrazlari, hayotiy hikoyalari va ijodiy merosi repning ijtimoiy kuchini ham kuchaytirdi. Leyblar bu jarayonda markaziy rol o‘ynadi. “Death Row Records” (Suge Knight, Dr. Dre boshchiligida) va “Bad Boy Records” (Sean Combs boshchiligida) G‘arb va Sharq sohillaridagi yirik yulduzlarni dunyoga tanitdi. Rep ijrochilari endi nafaqat san’atkor, balki biznesmen, brend va butun bir avlodning ovoziga aylandi. MTV, BET, radioeshittirishlar, musiqiy mukofotlar va videokliplar orqali rep ommaga yanada yaqinlashdi. Bu davrda rep daromad keltiradigan mahsulotga ham aylandi. Billboard chartlarida birinchi o‘rinlarni egallash, Grammy mukofotlarini olish, millionlab disklarning sotilishi – bularning bari repning ijtimoiy harakatdan global madaniy kuchga aylanganini anglatardi. Oʻzbekistonda rep Rep musiqasi O‘zbekistonga kechroq, lekin o‘ziga xos tarzda kirib kelgan. 2000-yillarning boshida bu janr hali keng omma tomonidan tan olinmagan, tor doiralarda aytilgan. O‘sha paytlarda musiqiy texnologiyalar kam bo‘lgani, internet keng tarqalmagani sababli bu harakat deyarli ommalashmagan. Shunga qaramay, ilk qadamlar tashlandi — Shahriyor, Shoxrux singari nomlar repga yaqin uslubda ijod qilishni boshladi. Ularning qo‘shiqlari ko‘proq muhabbat, shaxsiy his-tuyg‘ular va zamonaviy hayot tarzi haqida edi. Ular orqali rep ilk bor ommaviy eshitila boshladi. Ammo bu rep janrining haqiqiy ruhi emasdi, bu pop-rep edi. Norozilik, ijtimoiy masala, jamiyatdagi og‘riqli nuqtalar haqida ochiq gapirilmasdi. Chunki senzura, madaniyatdagi konservativ qarashlar va yoshlar faoliyatini nazorat qiluvchi tuzilmalar bunday musiqaga qarshilik qilgani aytiladi. 2010-yillarga kelib internet platformalari — YouTube, SoundCloud, Telegram, hatto Facebook  orqali yangi avlod repperlari yuzaga chiqa boshlagan. Ayniqsa, Konsta, Ruxsor kabi nomlar ijtimoiy, falsafiy va norozilik ohanglari bilan tanildi. Ularning qo‘shiqlarida migratsiya, korrupsiya, yoshlarning umidsizligi, ma’naviy inqiroz kabi masalalar yangray boshladi. Aytish mumkinki, rep — shunchaki musiqiy janr emas. U – ijtimoiy bosimlar, tengsizlik, umidsizlik va norozilik ichida tug‘ilgan madaniy harakat. Bronks yerto‘lalaridan boshlangan bu harakat bugun butun dunyoga yoyilgan, sahnalarni zabt etgan, yirik industriyaga aylangan. Ammo uning ildizida doim jamiyatga aytilgan achchiq haqiqat, davr muammolariga berilgan qattiq javob yotadi. Rep bugun ko‘proq ko‘ngilochar janrga aylangan bo‘lsa-da, uning chin ruhi — ko‘cha hayoti, adolatsizlikka qarshi chiqish, real voqealarni gapirish hali ham mavjud. O‘zbekistonda ham bu yo‘nalish asta-sekin ijtimoiy mavzularga yuz burmoqda. Agar bu harakat erkinlik va fikr aytish imkoniga ega bo‘lsa, rep bizda ham jamiyatdagi, xususan, yoshlar hayotidagi muhim o‘zgarishlarni ifodalovchi kuchli vositaga aylanishi mumkin.