Qidiruv natijasi

23.5.2025 70

TRENDSETTERLAR

Tarixning har bir davrida insonlar tafakkuriga, kiyinish madaniyatiga, odob-axloq va estetik qarashlariga yo‘nalish bergan shaxslar, guruhlar, g‘oyalar bo‘lgan. Ular hukmdor, sarkarda yoki mutafakkir bo‘lishi shart emasdi. Ba’zan bir shoirning she’ri, bir san’atkorning asari, hatto noma’lum hunarmandning yaratuvchanlik ruhi butun jamiyat didini o‘zgartirib yuborgan. Bugungi til bilan aytganda, ular o‘z zamonasining trendsetterlari edi. Qadimgi Yunonistonda Sofokl va Aristofan spektakllari faqat sahna san’atini emas, xalq tafakkurini, hatto siyosiy qarashlarni ham shakllantirdi. O‘rta asrlarda saroy modasi Parijdan Istanbulgacha tarqalib, kiyinish va turmush tarziga ta’sir ko‘rsatdi. Sharqiy madaniyatda esa buyuk mutafakkirlar — Alisher Navoiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sinolar nafaqat ilm-fan yo‘nalishini belgiladi, balki o‘zbek va umuminsoniy madaniyatda ma’naviyat, bilim va estetik did ramziga aylangan shaxslardan. XIX asrda Parij modasi, Londondagi adabiyot va Vena musiqasi butun dunyoda odamlarning didi va kundalik hayotiga katta ta’sir o‘tkaza boshladi. XX asrda esa kino yulduzlari va pop madaniyati namoyandalari, masalan, Merlin Monro, Beatles, keyinchalik Maykl Jekson kabi mashhurlar san’atga, odamlarning yashash tarziga, kiyinishi-yu o‘zini tutishiga ta’sir qilardi. O‘zbekistonda 2000-yillarda qizlar “Setora” guruhiga taqliq qilgan. “Ip Man” filmi chiqqan paytlarda esa o‘zicha vin chun bilan shug‘ullanganlar qancha... Bugungi kunda bu jarayon mislsiz katta tezlikka chiqdi. XX asr va XXI asr boshlarida trendsetterlar kino, klip, shoular orqali tanilgan, shular orqali o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Bundan tashqari, bunday trendsetterlikda kino mashhurligi, klip qilingan qo‘shiq ommalashuvi va shunga o‘xshash obyektiv omillar ko‘p bo‘lgan. Bugun esa trendsetterlik ancha personallashgan. Ijtimoiy tarmoqlar va internet orqali biror g‘oya bir necha soniya ichida millionlab insonlarga yetadi. Vaqt va makon chegaralari yo‘qolgan. Endi trendsetterlik faqat kuchli san’atkorlar, olimlar yoki mashhur insonlar bilan cheklanmaydi. Har bir faol, deylik, necha minglik auditoriyaga ega bloger ham jamiyat tafakkuriga, yurish-turishiga ta’sir qiluvchi kuchga aylanishi mumkin. Trendsetter kim? Bu borada turli yondashuvlar bor. Ba’zi mutaxassislar global miqyosda yangi urf va yo‘nalish yarata olgan shaxslarni trendsetter deb hisoblaydi. Boshqalar esa mintaqaviy yoki mahalliy miqyosda ham odamlarning didi va odatlariga ta’sir ko‘rsata olgan insonlarni trendsetterlar qatoriga qo‘shadi. Ikki yondashuvga ko‘ra ham trendsetter – o‘z auditoriyasida doimiy ta’sir kuchiga ega va bu ta’sirini saqlab turishni biladigan shaxs. Bu tasodifiy mashhurlik emas. Bir marta ommalashgan ish, kiyinish uslubi yoki harakat qisqa muddatli e’tibor qozonishi bunday e’tirofga sazovor bo‘lmaydi. Chunki bu holatda odamlar faqat ma’lum bir lahzaviy g‘oya yoki uslubdan ilhomlanadi xolos. Asl trendsetterlikda insonlarning ishonchi va e’tibori g‘oya yoki urfdan tashqari shaxsan trendsetterning o‘ziga ham qaratiladi. Asosiy mezon ham shu hisoblanadi. Trendsetterlikda eng muhim omil — reputatsiya va barqarorlik. Deylik, siz doimiy ravishda o‘z auditoriyangizga ta’sir o‘tkazib tursangiz, odamlar sizni kuzatishni va sizdan ilhomlanishni davom ettirsa, ana shunda trendsetter maqomiga erishasiz. Dunyoni o‘zgartirgan shaxslar Bu tushuncha ko‘pincha moda bilan bog‘lab tasavvur qilinsa-da, aslida inson hayotining deyarli har bir sohasida izlarini ko‘rish mumkin. Kiyinishdan tortib gapirish, fikrlash, hatto texnologiyalardan foydalanish va ijtimoiy qadriyatlargacha – har bir yo‘nalishda o‘ziga xos yo‘lboshchilari bo‘ladi. Ular o‘z auditoriyasi va shu orqali jamiyat didini, urf-odatini va kundalik odatlarini sekin-asta o‘zgartirib boradi. Quyida trendsetterlikning asosiy turlarini ko‘rib chiqamiz. Moda va kiyinish uslublari. Har bir davrda odamlarning o‘ziga xos kiyinish uslubini shakllantirgan shaxslar bo‘lgan. Ular ko‘pincha professional modelyerlar yoki mashhur san’atkorlargina emas, o‘z zamonasidan ilgarilab, betakror did va jasorat bilan yangi kiyinish uslublarini sinagan va ommalashtirgan insonlar bo‘lgan. Masalan, XX asr boshida Koko Shanel ayollar modasini inqilobiy tarzda o‘zgartirib, erkin va nafis kiyinishni targ‘ib qildi. Bugungi kunda esa Instagram va boshqa tarmoqlardagi moda blogerlari, mashhur aktyorlar, hatto oddiy, ammo o‘z uslubiga ega yoshlar ham trendsetterlikni qo‘liga olmoqda. Yurish-turish va turmush tarzi. Odamlarning yurish-turishi, hayot tarzi va hatto vaqt o‘tkazish usullarini ham o‘zgartiradigan shaxslar bor. 1950-yillarda Jeyms Din va Merlin Monro yoshlarning o‘zini tutishi, soch turmagi va o‘ziga bo‘lgan ishonchiga yangicha nafas bergandi. Bugungi kunda esa sog‘lom turmush tarzi, sport va fitnes, minimalizm kabi oqimlarning ommalashuvida turli blogerlar, sportchilar va sog‘lom hayot tarafdorlari trendsetterlik rolini bajarmoqda. Ularning odatlari va turmush falsafasi ko‘pchilik uchun namunaga aylanyapti. Til, madaniyat va ijtimoiy g‘oyalar. Trendsetterlik ba’zan ko‘z bilan ko‘rinmaydigan, ammo ong va tafakkurga kuchli ta’sir ko‘rsatadigan sohalarda ham paydo bo‘ladi. Adabiyot, kino, musiqa yoki ommaviy madaniyat orqali yangi iboralar, fikrlar va ijtimoiy qadriyatlar shakllanadi. Masalan, Ernest Heminguey yoki Bob Dilan o‘z asarlari va qo‘shiqlari bilan butun bir avlodning dunyoqarashini o‘zgartirdi. Bugungi kunda memlar, hashtaglar, ijtimoiy tarmoq trendlari til va madaniyatda keskin o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Shu ma’noda blogerlar, podkasterlar va hatto oddiy faol foydalanuvchilar ham ijtimoiy va madaniy trendsetterlarga aylanadi. Texnologiya va innovatsiya. Zamonaviy davrda texnologiya sohasida ham trendsetterlikning ahamiyati ortib bormoqda. Stiv Jobs iPhone orqali dunyo aloqa va ma’lumot almashinuvi odatlarini tubdan o‘zgartirdi. Elon Musk esa elektr avtomobillar, kosmik tadqiqotlar va sun’iy intellekt sohasida yangi orzular va intilishlarga yo‘l ochib bermoqda. Bugungi kun texnoblogerlari, dasturchilar va IT mutaxassislari ham ko‘plab texnologik trendlarni shakllantiradi. Bu yo‘nalish ko‘p ham trendsetterlikka oid deb qaralavermaydi, chunki bunga odatda umumiy ilm-fan, texnologiyalar rivojlanishi sifatida qaraladi. “Influenser” Zamonaviy kommunikatsiyada “trendsetter” va “influencer” atamalari chalkashtiriladi. Ikkala tushuncha ham insonlarning fikriga va odatlariga ta’sir o‘tkazadigan shaxslarni anglatsa-da, ularning mohiyati va ta’sir doirasi o‘rtasida sezilarli farq bor. Trendsetter yangi yo‘nalish, g‘oya yoki urf-odatni birinchi bo‘lib ilgari suruvchi va ommaga tanishtiruvchi insondir. U trendni yaratuvchi, yo‘nalishni boshlovchi shaxs hisoblanadi. Trendsetterning ta’siri odatda chuqur va uzoq muddatli bo‘ladi. U ma’lum bir yangilik qiladi, lekin buni majburlab emas, o‘z tabiiy harakati va shaxsiyati orqali ommalashtiradi. Influenser esa mavjud trendni kuchaytiruvchi va keng ommaga yetkazishdas vositachi shaxsdir. U ijtimoiy tarmoqlarda faol, katta auditoriya va ishonchga ega bo‘lib, ko‘proq mavjud urf-odatlarni targ‘ib qiladi yoki ma’lum brend, mahsulot, g‘oya uchun targ‘ibotchi rolini bajaradi, lekin ularni yaratmaydi. Ularning ta’siri ko‘pincha qisqa muddatli va ma’lum yo‘nalish doirasida cheklangan bo‘ladi. Ijtimoiy ta’sir Trendsetterlik faqat moda yoki maishiy darajada qolmaydi, u jamiyat tafakkuri va ijtimoiy munosabatlarga ham sezilarli ta’sir o‘tkazadi. Har qanday yangi g‘oya yoki urf-odat avval individual shaxsda namoyon bo‘lsa-da, u asta-sekin jamiyatning katta qatlamlariga yoyiladi va yangi me’yorlarga aylanadi. Avvalo trendsetterlik ijtimoiy odatlarni yangilaydi. Masalan, bir vaqtlar jinsi shim kiyish yoki quloqchin ishlatish noodatiy hol bo‘lgan. Bugun esa bular hayotimizning ajralmas qismiga aylangan. Bu o‘zgarishlarning orqasida o‘sha davr trendsetterlari turgan. Ikkinchidan, trendsetterlar kattaroq guruhlar o‘rtasida ijtimoiy aloqani mustahkamlash vazifasini bajaradi. Masalan, ekologiya haqida gapiradigan trendsetterlar atrof-muhitga befarq bo‘lmagan odamlarni birlashtiradi. Sog‘lom turmush tarafdori bo‘lgan trendsetterlar esa sportni sevuvchi, to‘g‘ri ovqatlanishni istovchi odamlarni bir platformaga yig‘adi. Uchinchidan, trendsetterlik ijtimoiy qatlamlar va avlodlar o‘rtasidagi tafovutlarni qisqartiradi yoki yangicha aloqa ko‘prigini quradi. Masalan, ilgari keksa avlod va yoshlar orasida did, kiyinish, texnologiyadan foydalanish borasida katta tafovut bo‘lgan, hozir trendsetterlar yordamida bu farqlar yumshab bormoqda. Trendsetterlik ijtimoiy bosim va taqlidchilik kuchayishi, shaxsiy qarashlar, qadriyatlar qadrsizlanishi xavfini ham keltirib chiqaradi. Ba’zida odamlar o‘zlariga mos bo‘lmagan trendlarga ko‘r-ko‘rona ergashib, o‘zligini yo‘qotishi yoki o‘zini noqulay his qilishi mumkin. Shu bois trendsetterlik ijtimoiy mas’uliyatni ham o‘z ichiga olishi kerak bo‘ladi. Ayni mavzuda moda blog yurituvchisi Malohat Umaraliyeva bilan suhbatlashdik. Uning fikricha, trendsetter bo‘lish mas’uliyat talab qiladi va o‘z tanloviga ishonmagan odam trendsetter bo‘lolmaydi. – Trendsetterlik oddiy ko‘rinadigan, lekin aslida juda nozik va mas’uliyatli hodisa. Bugungi kunda ko‘pchilik bu tushunchani faqat moda bilan bog‘laydi, ammo bunday emas. Bu odamning o‘z qarashlari, didi va yurish-turishidagi uyg‘unlikda namoyon bo‘ladigan bir butunlikdir. Bugun bizda ko‘pgina blogerlar o‘zini trendsetter deb hisoblaydi. Aslida ularning aksariyati influenser, ya’ni bor trendlarni ommaga ulashuvchi insonlar. Haqiqiy trendsetter esa o‘zi yangi yo‘nalish yaratadi va uni o‘zi ishonch bilan namoyish etadi. Bu ko‘proq shaxsiyat masalasi. Trendsetter bo‘lish uchun avvalo ichki uyg‘unlik va did zarur. Agar inson o‘z tanloviga ishonmasa, u hech qachon boshqalarga ta’sir o‘tkaza olmaydi. Trendsetterlar doimiy diqqat markazida bo‘ladi. Uning har bir harakati, kiyimi, aytgan so‘zi kuzatiladi va tezda baholanadi. Ba’zan odamlar sendan ko‘proq yangilik kutadi, shunday paytda esa sun’iylikka borish xavfi tug‘iladi. Trend yaratish uchun o‘zini majburlab, ichki didiga zid uslublarni ko‘rsatish ehtiyoji paydo bo‘lishi mumkin. Suhbatdoshimiz trendsetterlarga ergashishning salbiy oqibatlari hamda ijtimoiy mas’uliyat haqida ham gapirdi. Ayni fikrlarni mavzu xulosasi sifatida qabul qilish mumkin: – Trendsetterlar modada, yurish-turishda, o‘zini tutishda insonlarning didi va qarashlariga bevosita ta’sir etadi. Lekin bu kuch to‘g‘ri boshqarilmasa, salbiy oqibatlarga ham sabab bo‘lishi mumkin. Bugun ko‘pchilik ijtimoiy tarmoqlar orqali trendsetterlarni kuzatadi, ularga ergashadi. Ularning kiyinish uslubi, gap-so‘zi, hayot tarzi ko‘pchilik uchun andazaga aylanadi. Shu obrazga yetishmoqchi bo‘lib, ko‘plab yoshlar sun’iylikka, o‘zlikdan voz kechishgacha borishadi. Masalan, moda sohasida trendsetterning tanlagan brendi yoki uslubi ko‘pchilikda uni takrorlash ishtiyoqini uyg‘otadi. Bu odamlarni ortiqcha xarajat qilishga, o‘z iqtisodiy imkoniyatidan yuqori kiyim-kechak va turmush tarzini orzu qilishga undaydi. Bu bosim moliyaviy tanglik, ruhiy charchoq keltirib chiqaradi. Yana bir salbiy jihat – trendsetterlarning hayot tarzini ideal deb qabul qilish. Bu esa insonni o‘zini past baholash, noaniqlik va beqarorlikka olib keladi. Axir hamma mashhurlar kabi yashay olmaydi. Trendsetter bo‘lish oson ko‘rinadi, lekin unga ergashayotganlarning aksariyati bu jarayon ortidagi mehnat va hayot haqiqatini ko‘rmaydi. Shu bois yoshlar ko‘pincha “nega men ham shunaqa bo‘la olmayapman?” deya tushkunlikka beriladi. Menimcha, zamonaviy trendsetterlarning eng asosiy mas’uliyati – o‘z shaxsiyatini ustun qo‘yish orqali ergashuvchilarga ham o‘zlikni topish zaruriyatini eslatish. Modani, uslubni namoyish qilar ekanmiz, odamlarni o‘zlarini yo‘qotmaslikka undashimiz kerak. Har kimning o‘z didi borligini, trend faqat g‘oya, yo‘nalish ekanini, lekin uni ko‘r-ko‘rona takrorlash shart emasligini eslatib turish lozim. Haqiqiy mas’uliyatli trendsetter “mening uslubim shunday, sen ham o‘zingnikini top” deya olishi kerak deb o‘ylayman. Shu yondashuv bo‘lsa, trendsetterlik jamiyatga foydali va sog‘lom ta’sir qiladi. Aks holda u odamlarni o‘ziga qaram qilib, mustaqil fikrlash va o‘z didini rivojlantirish imkoniyatini cheklab qo‘yadi. *** Trendsetter — ijtimoiy, madaniy hayot yoki ma’lum bir sohada yangi yo‘nalish, urf yo g‘oyani birinchi bo‘lib joriy qilgan va boshqalar ergashadigan inson. *** Siz doimiy ravishda o‘z auditoriyangizga ta’sir o‘tkazib tursangiz, odamlar sizni kuzatishni va sizdan ilhomlanishni davom ettirsa, ana shunda trendsetter maqomiga erishasiz.

Tenglik — taraqqiyot asosi

Sen ayolsan! Ko‘p kulma, o‘zingni tut, qiz bolasan. Ovozingni balandlatma, jiddiy bo‘lma — o‘rning oshxonada, dars emas, taom o‘rgan. Nega bu kitobni o‘qiyapsan? Qizlar bu kasbda ishlashmaydi. Senga bu bilimlar nega kerak? Baribir oxiri uyda o‘tirib, farzand tarbiyalaysan-ku. O‘qimaysan, diplom olsang ham, ish topa olmaysan, baribir turmushga chiqasan. Qolganini qaynonangning o‘zi o‘qitib oladi. Oila degani — sening yagona taqdiring. Karyera, mustaqil hayot, orzu — bular erkaklar uchun. Sen faqat “yaxshi kelin” bo‘lishing kerak. Diplom nimaga kerak? Devor bezash uchunmi? Bu turdagi gaplar ro‘yxatini yana uzoq davom ettirish mumkin. Ushbu jumlalar go‘yoki oddiy maslahatday tuyuladi, ammo aslida bu — ayolning imkoniyatlarini cheklovchi ijtimoiy to‘r va o‘ta kuchli qurolga aylangan. Bu iboralar orqali nechta orzular o‘ldirilganini hech o‘ylab ko‘rganmisiz? Chunki ayol kishiga faqatgina ayol bo‘lganligi uchun turli bosimlar, cheklovlar, ijtimoiy stereotiplar tinimsiz ravishda qo‘llaniladi. Ba’zi kasblarda ayollarning ishtirokiga nisbatan noaniq cheklovlar qo‘yilishi, ularning fikri qaror qabul qilish jarayonlarida yetarlicha e’tiborga olinmasligi yoki ayollarning salohiyatiga ishonchsizlik bilan qaralishi kabi holatlar bugungi kungacha jamiyat ongida saqlanib qolmoqda. Natijada esa o‘ziga ishonmaydigan, qo‘rqoq, mustaqil fikrlay olmaydigan va doim kimgadir tayanib yashaydigan ayollar qatlamining shakllanishiga sabab bo‘lyapti. Zamonaviy jamiyatda “gender tenglik” iborasi tobora ko‘proq eshitilmoqda. Biroq, bu tushunchaning asl mazmun-mohiyatini hamma ham to‘g‘ri anglay olmayapti. Ko‘plab hollarda gender tenglik deganda ayollarning erkaklar ustidan hukmronligi, ularning erkaklar o‘rnini egallashi kabi noto‘g‘ri talqinlar uchrab turadi. Aslida esa bu — inson huquqlari va adolat prinsiplariga asoslangan demokratik ijtimoiy tizimning ajralmas qismidir. Gender tenglik — bu erkak va ayollarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy hamda madaniy hayotda teng huquq va imkoniyatlarga ega bo‘lishidir. Bu degani, ayol yoki erkak bo‘lish insonning tanlov erkinligi, kasb egallashi, ta’lim olishi yoki rahbarlik lavozimiga intilishi oldida to‘siq bo‘lishi kerak emas. Tenglik deganda farqlarni yo‘q qilish emas, balki bu farqlarga qaramasdan imkoniyatlarni tenglashtirish nazarda tutiladi. Masalan, ayolga bola parvarishi davrida mehnat huquqlari himoyasi berilishi, erkakka ota sifatida ta’til huquqi berilishi — bu tenglikka erishish yo‘lidagi aniq mexanizmlardir. Ko‘plab jamiyatlarda gender tenglikka oid noto‘g‘ri stereotiplar mavjud: “Ayolning joyi oshxonada”, “Ayol boshliq bo‘la olmaydi”, “Erkak pul topishi kerak, ayol uyda o‘tirishi kerak” kabi iboralar barchamizga tanish. Bu kabi qarashlar ijtimoiy ongda chuqur ildiz otgani sababli, ayollar ko‘pincha o‘z salohiyatini ochib berolmaydi. Gender tenglikni noto‘g‘ri tushunish esa jamiyatda qarama-qarshiliklar, salbiy qarorlar va rivojlanishga to‘siq bo‘ladi. Jamiyatning bu kabi salbiy holatlarni yengib o‘tishi, gender tenglik tamoyillarining real hayotda to‘laqonli ishlashini ta’minlashi uchun izchil siyosiy va huquqiy chora-tadbirlar zarur bo‘ladi. Shu maqsadda mamlakatimizda ayollarning qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilish, ularning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy faolligini oshirishga doir muhim qadam tashlandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2025-yil 14-martda qabul qilingan PQ-103-sonli qaror xotin-qizlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ularning iqtisodiy faolligini oshirish va jamiyatdagi o‘rnini mustahkamlashga qaratilgan muhim hujjatdir . Mazkur qaror doirasida xotin-qizlarning bandligini ta’minlash va tadbirkorlikka jalb qilish bo‘yicha ishlarning natijadorligi ustidan nazorat Bosh prokuror o‘rinbosari D.S. Kasimovga yuklatilgan. Shuningdek, 2025-yil 18-martda qabul qilingan SQ-102-V-sonli qaror 2030-yilga qadar O‘zbekiston Respublikasida gender tenglikni ta’minlash va xotin-qizlarning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan strategik hujjatdir . Ushbu qarorlar o‘z mazmun-mohiyati jihatidan BMTning global kun tartibidagi Barqaror rivojlanish maqsadlari (xususan, 5-maqsad — Gender tenglikni ta’minlash) bilan bevosita uyg‘unlikda ishlab chiqilgan. Yuqoridagi qarorlarda ayollarni rahbarlik lavozimlariga tayyorlash alohida e’tibor markazida turadi. Bu borada maxsus malaka oshirish kurslari, treninglar, mentorlik tizimlari va kasbiy ko‘nikmalarni mustahkamlovchi dasturlar joriy etilmoqda. Bu nafaqat gender tenglikni kuchaytiradi, balki boshqaruv tizimida ayollarning o‘rni ortishi orqali qaror qabul qilish jarayonlariga har xil yondashuvlarni olib kiradi. Jahon tajribasida ham ayollar rahbarligidagi tashkilotlar ijtimoiy mas’uliyat, xodimlar farovonligi va uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlashda yuqori natijalarni ko‘rsatmoqda. Qarorda belgilangan yana bir muhim yo‘nalish — bu ayollarni tadbirkorlik va innovatsion faoliyatga keng jalb qilishdir. Bu borada davlat subsidiyalari, grantlar, soliq imtiyozlari va mikromoliyalashtirish kabi mexanizmlar joriy qilinmoqda. O‘zbekistonda ayollar tadbirkorligining umumiy ulushi 26% atrofida bo‘lsa, bu ko‘rsatkichni oshirish orqali nafaqat iqtisodiy faollik kuchayadi, balki oila farovonligi, bandlik va ijtimoiy barqarorlik ham mustahkamlanadi. Hujjatlarda ayollar manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish, mavjud huquqiy bo‘shliqlarni bartaraf etish zarurligi ham ta’kidlangan. Jumladan, gender asosidagi kamsitishlarni oldini olish, mehnat va ijtimoiy himoya tizimida ayollarga nisbatan teng munosabatni kafolatlovchi normativlar ustida ishlanmoqda. Jahon Bankining hisob-kitoblariga ko‘ra, ayollarni mehnat bozoriga to‘liq jalb qilish orqali global yalpi ichki mahsulot (YaIM) 20% dan ortiq o‘sishi mumkin. Bu esa ayollarning salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish orqali iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish imkonini beradi. Bu jihatlar ayollarning jamiyatda o‘zini erkin tutishiga, mehnat bozori va siyosiy institutlarda faol bo‘lishiga asos yaratadi. Ayollarni ijtimoiy himoya qilish, ularning salomatligi, ta’limga bo‘lgan teng huquqini ta’minlash jamiyatda sog‘lom ijtimoiy muhitni shakllantirishda hal qiluvchi omildir. Ayolning bilimli, moliyaviy jihatdan mustaqil, huquqiy himoyasi kuchli bo‘lgan sharoitda yashashi, jamiyatga barqarorlik olib keladi. Zero, taraqqiyot — bu faqat erkaklar yoki faqat ayollar bilan emas, balki ikkalasi ham teng ishtirok etgan sharoitda ro‘y beradi. O‘zbekistonda gender tenglikka erishish yo‘lida qabul qilinayotgan hujjatlar bevosita BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari, xususan, 5-maqsad — gender tengligini ta’minlash bilan uyg‘unlikda ishlab chiqilmoqda. Gender tenglikni ta’minlash orqali nafaqat ijtimoiy adolatga erishish, balki iqtisodiy o‘sishni ham jadallashtirish mumkin. O‘zbekistonning bu boradagi sa’y-harakatlari, xususan, yuqorida tilga olingan qarorlar, ayollar salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish va mamlakat iqtisodiyotini mustahkamlashga xizmat qiladi. Ayollar rahbarligidagi yangi ijtimoiy va mahalliy tashabbuslar jamiyat salomatligi, xavfsizligi va maʼnaviyatini targ‘ib qilishga qaratilgan. Shavkat Mirziyoyevning farmoniga muvofiq tuman va shahar hokimliklarida xotin-qizlar ishlari boʻyicha mutaxassis lavozimlari joriy etildi; bunday mutaxassislar oilaviy munosabatlarni yaxshilash, nizolarni bartaraf qilish va maʼnaviy-axloqiy qadriyatlarni mustahkamlash bo‘yicha faoliyat yuritadi . Misol uchun, bir qator tadbirlarda mahallalarda “oila universitetlari” tashkil etilib, nikohdan oldin kelin-kuyovlar bilan maslahatchilar suhbat o‘tkazmoqda, to‘y-marosimlar tartibli tashkil qilinmoqda va ajrashishlarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bularning barchasi ayollar boshchiligidagi tashkilotlarning asosiy diqqat markazlari – oilaviy salomatlik, ijtimoiy xavfsizlik va maʼnaviy qadriyatlar – ustuvor ekanini anglatadi. Xalqaro tajribalarda ham aytilishicha, ayollarning siyosat va iqtisodiyotdagi roli mustahkam bo‘lsa, mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy farovonligi oshadi; shuningdek, O‘zbekiston hukumati rasmiy hujjatlarida onalik va ayol salomatligini himoya qilish birinchi darajali maqsad qilib belgilangan. O‘zbek jamiyatida ayollar, xususan onalarga nisbatan hurmat qadimdan kuchli bo‘lib kelgan. Prezident Mirziyoyev ayollar bayramidagi nutqida barchani avvalo “muqaddas va mo‘tabar Ona siymosiga taʼzim qilish”ga chaqirdi . Uning so‘zlariga ko‘ra, “O‘zbekiston deb atalgan jonajon Vatanimizda har qaysi mard yigit avvalo mehribon onasi, oilasi, farzandlari baxtli boʻlishini albatta istaydi” . Bu fikr – har bir ayolga, hatto begona qiz-u opa singilga ham, farzandini sevadigan ona nazari bilan munosabat bildirish zarurligi to‘g‘risida – jamiyatimizda keng tarqalgan qadriyatni aks ettiradi. Mirziyoyevning taʼkidlashicha, xotin-qizlarni eʼzozlash orqali “hayotimiz go‘zal va mazmunli, xonadonlarimiz obod va nurafshon bo‘ladi”. Shu maʼnoda, ayollarni ona sifatida qadrlash va ularning huquq va manfaatlariga hurmat ko‘rsatish o‘zbekiston xalqining anʼanaviy qadriyatlari bo‘lib, bu ustuvorlik jamiyat barqarorligi va yurt farovonligiga xizmat qiladi.

Poytaxtni egallagan Olot kutubxonasi

Bugun “Mahalla kutubxonasi” deya yangilik sifatida tilga olinayotgan maskanlar aslida o‘z ildizlariga ega. Biroz ortga nazar tashlasak, masalan, SSSR davrida ham xalq orasida kitobxonlikni rivojlantirish, ma’naviy saviyani oshirish maqsadida mahalliy darajada kutubxonalar tashkil etilganini ko‘rishimiz mumkin. O‘sha paytdagi kutubxonalar asosan sovet mafkurasiga xizmat qilgan, ammo har holda bu maskanlar xalq uchun kitobga, ilmga yo‘l bo‘lgan. Har bir kolxoz, sovxoz, zavod, maktab va hattoki mahalla darajasida faoliyat ko‘rsatgan bu kutubxonalar aholining, ayniqsa, yoshlarning tafakkurini boyitishda katta o‘rin egallagan. Afsuski, keyinchalik bunday kutubxonalarning ko‘pchiligi yopildi. Ammo bugungi “Mahalla kutubxonasi” tashabbusi aynan o‘sha an’analarni zamonaviy shaklda qayta tiklayotganidek. AQSHda bugungi kunda 17 mingdan ortiq jamoat kutubxonasi mavjud bo‘lib, ular orasida turli mahalla va tuman kutubxonalari alohida o‘rin egallaydi. Har yili bu kutubxonalarga 2 milliarddan ortiq tashrif amalga oshiriladi. Masalan, “New York Public Library” 92 ta filiali bilan Nyu York shahri mahallalarini to‘liq qamrab olgan. Har bir filial nafaqat kitob, balki bepul Wi-Fi, kompyuter, seminarlar va o‘quv dasturlarini taklif etadi. Buyuk Britaniyada esa 2 800 dan ortiq jamoat kutubxonasi mavjud. Ularning ko‘pchiligi mahalliy kengashlar va ko‘ngillilar tomonidan boshqariladi. Ushbu kutubxonalar turli yoshdagi fuqarolar uchun savodxonlik kurslari, bolalar uchun ertak dasturlari, ayollar uchun o‘zini rivojlantirish seminarlarini ham tashkil etgan. Yaponiyada 3 300 dan ortiq jamoat kutubxonasi bor. Har yili ularning o‘quvchilar soni 600 milliondan oshadi. Bu kutubxonalar har bir yosh toifasiga mos intellektual dasturlar ishlab chiqadi va ijtimoiy faollikni oshirishga xizmat qiladi. Bugungi globallashuv davrida rivojlangan davlatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, mahalla darajasidagi kutubxonalar eng samarali axborot va ta’lim markazlaridan biri hisoblanadi. Hozirgi kunda koʻzga koʻrinadigan poytaxt kutubxonalari barmoq bilan sanaladigan darajada oz: Respublika bolalar kutubxonasi, Alisher Navoiy nomidagi Milliy kutubxona, Respublika Turon kutubxonasi va boshqalar. Respublikamizning ilmga chanqoq yoshlari bu kutubxonalarda boʻsh joylar va kitoblar kutib, vaqtlarini behudaga ketqazishyapti. 2023-yil tashabbuskorlar tomonidan tashkil qilingan Buxoro viloyatining chekka hududi hisoblanmish Olot tumanidagi Muxtor mahallasidagi “Navroʻz” kutubxonasi poytaxtimiz tumanlarida birin-ketin ish faoliyatini olib borayotgan “Mahalla kutubxonasi”ga sababchi boʻldi. Statistik maʼlumotlarga qaraydigan boʻlsak, birgina Toshkent shahrining Chilonzor tumanida 8 ta MFYda mahalla kutubxonasi faoliyat olib bormoqda. Poytaxtimiz boʻylab 113 ta mahallada kutubxonalar ishga tushirildi (2024-yil 28-aprel ma’lumotlariga koʻra). Kutubxonalarda 200 dan ortiq nomli turli mavzulardagi 1000 ga yaqin kitoblar mavjud bo‘lib, turli nashriyotlar ham kutubxonani qoʻllab-quvvatlashga bel boʻgʻlashgan. Masalan, Respublika maʼnaviyat va maʼrifat markazi hamda “Oyina.uz” sayti nomidan 200 ga yaqin kitob berilgan. “Asaxiy Books” kitoblar doʻkoni va “Akademnashr” nashriyoti ham bir necha bor hadyalar yoʻllagan, kitoblarga chegirmalar bergan. Respublika Xalq banki kutubxonani mebellar, kompyuter va konditsioner bilan jihozlab bergan. Ismini oshkor etmay kitoblar-u sovgʻalar ulashganlar ham ancha. Mahalla kutubxonalari biz uchun qadrli maskanga aylanish kerak. Bu joyda erkin va intellektual muhitni yaratish – asosiy maqsad. Kutubxonaga kelayotgan turli yoshdagi kitobxonlar o‘zlarini ilm maskaniga kelganliklarini his qilib, o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqlarini yana oshirishi har birimiz uchun muhim.

Musiqiy filmlar — kino sanʼatida tub burilish

Bugungi kunga kelib, dunyo kino sanoati o‘zining yangicha yondashuv va uslubini qo‘llagan holda musiqali filmlar yaratmoqda. Musiqali filmlar ham yetuk bir sanʼat asari darajasida tarix sahifalariga muhrlanayotganligi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Insonlarning fikr va dunyoqarashiga sezilarli taʼsir ko‘rsatadigan omil kino bo‘lsa, musiqali filmlar esa taʼsir ko‘rsatish bilan birgalikda butunlay boshqacha qarashlarni ham uyg‘otishi mumkin. Bunday filmda musiqa asosiy o‘rinni egallab, filmning janri va dramatik qurilishini belgilaydi, syujet rivojlanishi, asar g‘oyasi va qahramonlar ichki dunyosini ochishga xizmat qiladi. 1920-yillarning oxirida ovozli kino bilan bir vaqtda musiqali film ham rivojlana boshladi. Rivojlanishning turli davrlarida musiqali filmlarning tuzilishi dramaturgiya, musiqa, vokal, xoreografiya va ijrochilik sanʼati sintezi turli ko‘rinishlarini o‘zida mujassamlashtirgan holda shakllandi. Tarixda birinchi musiqali film 1927-yilda AQShda yaratilgan bo‘lib, uning nomi “The Jazz Singer” (“Jazz xonandasi”) deya nomlangan. Rejissyor Alan Crosland tomonidan yaratilgan ushbu film kino sanʼatida yangi tub burilish yasagan asar sifatida qaraladi. Bungacha hech bir filmda ovoz va sinxronlashtirilgan dialoglardan foydalanilmagan edi. Shunday qilib, musiqali filmlar kino sanoatiga o‘zining yangicha uslubi bilan kirib keldi. Keyinchalik bunday turdagi filmlar Germaniyada ham (“Tabassumlar mamlakati”, “Ko‘rshapalak” va boshqalar) yaratilgan. 1930-yillarga kelib esa musiqali filmning asosiy janrlari — lirik komediya, film-revyu, operetta, opera, balet kabi yo‘nalishlarda shakllandi. Musiqali filmlar yo‘nalishida multfilmlarda ham musiqalardan foydalanila boshlandi. Yangicha uslub kino sanʼatining bu yo‘nalishida ham katta burilish yasay oldi. 2018-yilda Chris Buck va Jennifer Lee tomonidan suratga olingan “Muz yurak” multfilmida bu holat yaqqol ko‘zga tashlanadi. Undagi har bir sahnani yoddan biladiganlar ham topiladi oramizda. Uning asosiy qo‘shiqlaridan biri bo‘lgan “Let It Go” qo‘shig‘i ham film ssenariysining butunlay o‘zgarib ketishiga sabab bo‘lgan. Aslida yovuz qahramon sifatida gavdalantirilishi kerak bo‘lgan Elsa obrazini rejissyor Jennifer Lee chiroyli qo‘shiq tufayli butunlay o‘zgartirishga qaror qiladi. Shunday qilib, yovuz malika o‘rniga Disney malikalari orasida eng kuchli qirolicha yaratiladi va multfilm katta mashhurlikka erishadi. Musiqali kinolar faqatgina bu bilan cheklanib qolmadi. Bolaligida jazz barabanchisi bo‘lishni orzu qilgan Damien Chazelle ushbu yo‘nalishdagi tartiblar va qoliplarni butunlay o‘zgartirib yubordi. U 2014-yilda suratga olingan “Whiplash” filmi orqali nafaqat tanqidchilarni, balki tomoshabinlarni ham larzaga soldi. Ushbu filmdagi psixologik to‘qnashuvlar, fidoyilik va o‘qituvchi bilan shogird o‘rtasidagi kuchli qarama-qarshilikning musiqa va kadrlar orqali mahorat bilan ochib berilishi ko‘pchilikni o‘ziga rom etdi. Film namoyishidan so‘ng 3 ta “Oscar” mukofotini qo‘lga kiritdi. Emma Stone va Rayan Gosling ishtirokidagi 2016-yilda namoyish etilgan “La La Land” filmi orqali Chazelle “Eng yaxshi rejissyor” nominatsiyasida “Oscar”ni qo‘lga kiritgan eng yosh rejissyorga aylandi — bu paytda u atigi 32 yoshda edi. Film o‘zining musiqiy, vizual va hissiy uyg‘unligi bilan tarixda qoldi. Aktyor Tom Hanks bu film haqida shunday degan: “Studiyalar bugun bunday filmga mablag‘ ajratishga jur’at etolmaydi. Yaxshiyamki, film suratga olingan”. Chazellening filmlari ko‘pincha musiqa asosida quriladi, lekin u musiqani vosita sifatida ishlatadi, maqsad emas. Bunday yondashuv unga kinoni yangi badiiy darajaga olib chiqish imkonini beradi. Tanqidchilardan biri u haqda shunday degan: “U kamerani asbobdek chaladi. Har bir sahna — simfoniya.” 2025-yilda Chazelle yana bir yangi loyihani boshlashi kutilmoqda. Bu safar mavzu — inson va ozodlik. Rejissyorning o‘zi bu filmni “ko‘ngil tubidagi og‘riqli savollarga” bag‘ishlamoqchi ekanligini aytgan. Chazelle — zamonaviy Hollivudning ritmiy yuragi. U bilan tomoshabinlar nafaqat ko‘radi, balki filmlardagi musiqiy tuyg‘ularni eshitadi, sezadi va o‘ylaydi. Ehtimol, u hali eng katta simfoniyasini suratga olmagandir, lekin uning filmlari o‘ziga xos uslubi bilan allaqachon kino tarixining eng nozik notalariga aylangan. Filmlarida u g‘oyalarni va kechinmalarni kadrlarga jamlaydi, musiqa vositasida uni namoyish etadi va, ehtimol, aynan shu bois uning filmlari zamonaviy kino ixlosmandlari orasida katta mashhurlikka erishgan. Shuni aytish joizki, musiqali filmlar bugun shunchaki ko‘ngilochar mahsulot emas, balki inson ruhiyati, hissiyotlari va hayot falsafasini musiqiy obrazlar orqali ifodalovchi kuchli badiiy vositaga aylangan. Ayniqsa, Chazelle kabi rejissyorlarning yondashuvi tufayli bu janr zamonaviy sanʼatda o‘ziga xos yuksak o‘rinni egallamoqda. O‘zbekistonda musiqali film yaratish 1940-yillardan boshlandi. Ikkinchi jahon urushi yillarida yaratilgan filmlarning aksariyatini film-konsertlar tashkil etdi: “Film-konsert” (Y. Aʼzamov), “Frontdagi do‘stlarga”, “Vatan sovg‘asi” (K. Yormatov), “Besh respublika konserti” (Z. Sobitov) va boshqa filmlar shular jumlasidan. “Doyra raqsga chorlaydi”, “Musiqiy torlarimiz siri” film-konsertlari, “Dilbarim” film-komediyasi, “Dilorom” — birinchi o‘zbek film-operasi, “Jonlangan miniatyuralar” (“Suhayl va Mehri”, L. Fayziyev; M. Leviyev) filmbaleti va boshqa filmlarda musiqadan o‘rinli foydalanishga, mavzuga hamohang ekran tilini kashf etishga muvaffaq bo‘lindi. “O‘zbektelefilm”da yaratilgan “Shashmaqom” (T. Akromov), “Menga qo‘shiq chizib ber” (L. Inozemseva), “Men balerina” (Sh. Mahbubov) kabi filmlarda milliy madaniyatni, o‘zlikni anglash, qadriyatlarni eʼzozlash va yangi ijodiy izlanishlar ko‘zga tashlanadi. An’anaviy o‘zbek aytim (vokal) va cholg‘u musiqa sanʼatini tiklash va rivojlantirishni targ‘ib qiluvchi “Xiva vaqti bilan soat yettida”, “Boysunda qor eriganda”, “Qalbingda xalq ohanglarini eʼzozla” kabi film-konsertlar o‘zining milliyligi bilan ajralib turadi. 1987-yilda O‘zbekiston televideniyesida birinchi bor “To‘maris” (rej. N. Mahmudov; U. Musayev) telebaleti sahnaga qo‘yildi. “Maysaraning ishi” (M. Abzalov), “Yulduzimni ber, osmon” (F. Davletshin), “Monolog”, “Sevgi qo‘shig‘i” (Bahodir Zokirov), “Meshpolvon” (M. Abzalov) va boshqa keyingi yillarda yaratilgan musiqali filmlar ham bu yo‘nalishda muhim o‘ringa ega bo‘ldi. O‘zbek kino sanʼatida ham musiqali kino yo‘nalishida ko‘rinarlik yutuqlarga erishilgan. Ayniqsa, mustaqillikdan keyingi yillarda yaratilgan filmlarda milliy kuy va qo‘shiqlar orqali syujet rivoji, obrazlar ruhiy olami, ijtimoiy-tarixiy kontekstlar ifodalandi. So‘nggi yillarda esa yosh ijodkorlar tomonidan musiqa va vizual estetika uyg‘unligi ustida izlanishlar olib borilayotgani quvonarli hol. Demakki, O‘zbek kinosi ham musiqali film janrini o‘ziga xos milliy ruhda boyitib, yangi bosqichga ko‘tarilish arafasida turibdi.

O‘zbekistonda tibbiyot turizimi

Zamonaviy dunyoda sog‘liqni saqlash, davolanish yoki go‘zallikni parvarishlash maqsadida xalqaro sayohat qilish tobora ommalashib bormoqda. Bu jarayon tibbiyot turizmi (yoki sog‘liqni saqlash turizmi) deb ataladi. Tibbiyot turizmi – bu shaxsning sog‘lig‘ini tiklash, muolajadan o‘tish yoki estetik ehtiyojlar asosida boshqa davlatga borib, davolanish yoki diagnostika xizmatlaridan foydalanish faoliyatidir. Ko‘pincha bu xizmatlar uy davlatiga qaraganda arzonroq, tezroq va sifatliroq bo‘ladi. Dunyo bo‘yicha har yili millionlab insonlar boshqa mamlakatlarda tibbiy xizmatlardan foydalanish uchun safarga chiqishadi. Ushbu turizm turi nafaqat bemorlar uchun foydali, balki davlatlar uchun ham muhim iqtisodiy manba sanaladi. Xo‘sh, avvalo tibbiyot turizmining tarixiga to‘talsak. Tibbiyot turizmining ildizlari qadimiy davrlarga borib taqaladi. Qadimgi Yunoniston va Rimda boy insonlar shifobaxsh manbalar yoki tabiblar oldiga uzoq-yaqin mamlakatlarga davo izlab borishgan. O‘rta asrlarda Buxoro, Bag‘dod, Damashq kabi shaharlardagi ilmiy markazlar tibbiyot bo‘yicha mashhur bo‘lib, bemorlar bu yerlarga davolanish uchun tashrif buyurganlar. Zamonaviy tibbiyot turizmi 1990-yillardan boshlab kuchli rivojlana boshladi. Hozirgi kundagi tibbiyot turizmi bo‘yicha yetakchi davlatlarda asosan tibbiyotning jarrohlik (yurak, ortopediya, neyroxirurgiya), plastik-estetik operatsiyalar, stomatologik xizmatlar, reabilitatsiya va detoks dasturlari, sun’iy urug‘lantirish (IVF) va tug‘uruq, an’anaviy tibbiyot (masalan, Ayurveda yoki Xitoy tabobati) xizmati kabi yoʻnalishlarida ilg‘orligi bilan ajralib turadi. Hindistonga har yili 500 mingdan ortiq bemor tashrif buyuradi. Yurak, onkologik, ortopedik va Ayurvedik davolash xizmatlari bilan mashhur. Narxlar G‘arb davlatlariga nisbatan 70% arzonroq. Turkiya Yevropa va Osiyoning kesishgan nuqtasida joylashgan. Plastik jarrohlik, IVF va oftalmologiyada yetakchi. Har yili 750 mingdan ortiq bemor qabul qiladi. Tailand ham shu qatorda har yili 2 millionga yaqin tibbiy turistni qabul qiladi. Kosmetologiya, estetik operatsiyalar va reabilitatsiya xizmatlari kurort bilan uyg‘unlashtirilgan. Germaniya esa yuqumli bo‘lmagan kasalliklar, onkologiya va reabilitatsiyada texnologik yetakchi. Diagnostika sifati va xalqaro sertifikatlarga ega bo‘lgan klinikalari bilan mashhur. Tibbiyot turizmini muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun muhim omillardan biri tibbiy xizmat sifati, ishonchliligi va xalqaro standartlarga muvofiqligidir. Shu jihatdan O‘zbekistonda, xususan Sirdaryo viloyatida so‘nggi yillarda Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) bilan yo‘lga qo‘yilgan hamkorliklar alohida e’tiborga loyiq. 2021-yildan boshlab, Sirdaryo viloyati JSST bilan birgalikda bir nechta tajriba loyihalarini amalga oshirish markaziga aylandi. Eng muhimlaridan biri Davlat tibbiy sug‘urtasi tizimi sinovi JSST ekspertlari bilan hamkorlikda bu viloyatda yangi sog‘liqni saqlash modeli sinovdan o‘tkazildi. Bu tajriba xorijiy tajribaga asoslangan bo‘lib, bemorlarga sifatli va qulay xizmat ko‘rsatish imkonini berdi. Viloyatda tashkil etilgan “Guliston” tibbiyot klasteri JSST tomonidan baholanib, xalqaro tajriba asosida faoliyat yuritmoqda. Klaster tarkibiga zamonaviy tibbiyot muassasalari kirgan bo‘lib, u yerda: – endokrinologiya, – shoshilinch tibbiy yordam, – ko‘p tarmoqli davolash xizmatlari yo‘lga qo‘yilgan. Bu esa tibbiyot turizmi uchun sifatli muhit va infrastrukturani shakllantiradi. JSST va Jahon diabet jamg‘armasi bilan hamkorlikda qandli diabetning 2-turiga qarshi uch yillik loyiha amalga oshirildi. Bu loyiha: – tibbiy profilaktika va diagnostika xizmatlarini kuchaytirdi; – mahalliy klinikalarni xalqaro standartlar asosida rivojlantirishga xizmat qildi. Ushbu yondashuvlar kelajakda ixtisoslashgan tibbiy turizm markazlarini yaratish uchun zamin bo‘la oladi. JSST kabi xalqaro tashkilot bilan rasmiy hamkorlik xorijlik bemorlar uchun ishonchli kafolat hisoblanadi. Bu esa Sirdaryoni va umuman O‘zbekistonni Markaziy Osiyoda tibbiyot turizmi markazlaridan biriga aylantirish yo‘lida muhim qadamlardan biridir. Tibbiyot turizmi sog‘liq va sayohat uyg‘unligiga asoslangan zamonaviy xizmat sohasidir. Bu soha global miqyosda tez rivojlanmoqda va O‘zbekiston ham raqobatga kirishmoqda. Prezident qarorlari, JSST tavsiyalari va mavjud infratuzilma yordamida mamlakat tibbiy turizmda mustahkam o‘rin egallash imkoniyatiga ega. Davlat rahbari aynan mana shu sohani rivojlantirishga qaratilgan bir qator qaror va farmonlarni qabul qilgan. Prezidentning 2022-yil 5-apreldagi PQ–196-sonli “Tibbiyot turizmini rivojlantirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga asosan xorijlik bemorlar uchun alohida sharoitlar yaratilmoqda. Maxsus klinikalar, diagnostika markazlari, sanatoriyalar rekonstruksiya qilinyapti. Vizaviy tartiblar soddalashtirilmoqda, tibbiy xizmatlarga soliq imtiyozlari berilmoqda. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg‘ona va Termiz shaharlarida xorijiy bemorlarga xizmat ko‘rsatishga ixtisoslashgan klinikalar faoliyat yuritmoqda. Ayniqsa, jarrohlik, stomatologiya, dermatologiya va sanator-terapevtik xizmatlar xorijiy mijozlar orasida talabgir. Sirdaryo viloyati JSST bilan hamkorlikda sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirishda tajriba maydoniga aylangan. Bu esa bevosita tibbiyot turizmini rivojlantirish uchun muhim zamin yaratmoqda. Tibbiy sug‘urta tizimi – 2021-yildan JSST ko‘magida tajriba-sinov tariqasida joriy etildi. “Guliston” tibbiyot klasteri – zamonaviy muassasalar birlashmasi xalqaro baholash asosida faoliyat yuritmoqda. Qandli diabetga qarshi JSST va Jahon diabet jamg‘armasi loyihasi – kasallikni erta aniqlash, dori vositalari bilan ta’minlash, bemorlar uchun treninglar tashkil qilish. Noinfeksion kasalliklar profilaktikasi – yurak, qon bosimi, saraton va diabet bo‘yicha keng ko‘lamli tadbirlar. Bu islohotlar natijasida: – xalqaro tajriba amaliyotga joriy qilinmoqda; – klinikalar jahon standartlariga yaqinlashtirilmoqda; – chet ellik bemorlar uchun xavfsiz, ishonchli va sifatli muhit yaratilmoqda. O‘zbekiston, xususan Sirdaryo viloyatida JSST bilan hamkorlikda yo‘lga qo‘yilgan loyihalar yaqin kelajakda mamlakatni Markaziy Osiyoda tibbiyot turizmining mintaqaviy markaziga aylantirishi mumkin. Tibbiyot turizmi bugungi kunda sog‘liqni tiklash va davolanish bilan birga iqtisodiy rivojlanishning muhim tarmoqlaridan biriga aylanmoqda. Dunyo tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, bu sohada muvaffaqiyatga erishish uchun sifatli tibbiy xizmat, zamonaviy infratuzilma va xalqaro standartlarga moslashuv muhim ahamiyatga ega.

Iqlim oʻzgarishi va Orol

Har birimiz hech boʻlmaganda bir marta bobomiz, amakimiz yoki togʻamiz bilan ob-havo haqida gaplashganmiz. Ularning koʻp yillik kuzatuvlari zamirida biz sezmagan oʻzgarishlarga ishora boʻladi: “Bizning davrimizda yogʻingarchilik zoʻr boʻlardi, qishda qalin qorda yurib boʻlmasdi, bahorda esa shunday yomgʻir yogʻardiki, dalada ekinlar suvga gʻarq boʻlib ketardi”, deydi ular. Ularning aytganlarida jon bor. Esingizdami, maktabda bizga shunday oʻrgatishgan: “Yurtimizda toʻrtta fasl bor, ular har doim navbatma-navbat kelib, bir-birining oʻrnini bo’shatadi, toʻrtta kelinchakdek yurtda parvona boʻladi”. Ammo bugun biz ulgʻaydik, va shu kelinchaklar xuddi gʻoyib boʻlgandek. Fasllarning joyi almashdi, tabiiy muvozanat buzildi. Qishda bitta qor yogʻsa, unga qarab “mana qish boshlandi” deymiz. Bahor yomgʻirlari esa adashib o‘tib ketayotgandek – yerni na ho‘l qiladi, na hayot baxsh etadi. Shaxsan oʻzim bir necha fermerdan eshitganman: “Qishda qor yog‘madi, bahor yomg‘irlaridan deyarli foyda boʻlmadi. Endi mol-qoʻy uchun yaylov yo‘q – qirlar hanuz kuzdagi sarg‘ish holatda, maysa koʻkarmadi. Chorva boqishning iloji qolmayapti.” Afsuski, bu faqat Oʻzbekistonda emas – butun dunyoda kuzatilayotgan holat. Kunlar tobora isiyapti, yogʻingarchilik kamayib, qurgʻoqchilik yillar ketma-ketligi boshlangan. Va shuni tan olishimiz kerak: bu holat ortida insonning oʻzi turibdi. Bir voqea esimda. Yosh edim, osmon birdan qorongʻu tortdi – yomgʻir yog‘ishi aniq edi. Ammo qo‘shni qishloqdagilar, sel kelishidan xavfsirab, to‘pchilarga murojaat qilishdi. To‘pdan zambarak otildi, bulutlar tarqaldi – yomg‘ir yog‘madi. Biz birinchi marta iqlimga qo‘l urdik. Bu “tajriba” yoqib qoldi, keyinchalik odat tusiga kirdi. Natijada esa – yog‘ingarchilik kamaydi. Bugun bu tajribaning achchiq oqibatlarini boshimizdan kechiryapmiz. Qurgʻoqchilik va suv tanqisligi – iqtisodiyotga zarba, xalq turmushiga tahdid. Ammo bu fojia birdan boshlanmadi. U uzoq yillik beparvolik va tabiatga qarshi urush natijasi. Orol dengizining qurishi Bugun Orol dengizining qurib borayotgani hech kimga yangilik emas. Ammo uning ortida yotgan sabablarga chuqurroq qarasak, bu hodisa faqat geografik emas, balki siyosiy va ijtimoiy oqibatlarga ham ega ekani ayon bo‘ladi. 1960-yillarda sobiq Sovet Ittifoqi Markaziy Osiyoni paxta yetishtiruvchi gigantga aylantirishni maqsad qildi. Bu maqsadga erishish uchun Amudaryo va Sirdaryo daryolari massiv sug‘orish tizimlariga burildi – Orol esa borgan sari suvsiz qoldi. Kanallar texnik jihatdan nochor edi – suv bug‘lanib ketdi, tuproqqa singdi. Asosiy muammo – rejasizlik va ekologik tafakkurning yo‘qligi edi. Boshqaruv markazlashgan, lekin tabiiy resurslar boshboshdoq edi. Daryo suvlari qayerga ketayotgani hech kimni qiziqtirmadi. Natijada Orolga boradigan suv miqdori 10 baravar kamaydi. Orolning qurishi – ekologik falokat. Uning oʻrnida bugun cho‘l yotibdi. Ostida esa – tuz va chang zaxiralari. Shamollar bu changni havoga koʻtaradi, odamlarning sog‘lig‘iga jiddiy zarar yetkazadi. Baliqchilik sanoati yo‘qoldi, daromad manbalari yo‘qoldi. Bu holat butun bir mintaqaning ijtimoiy hayotiga salbiy ta’sir koʻrsatdi. Global iqlim oʻzgarishi – sayyoraviy xavf XXI asrga kelib, insoniyat tabiat oldida oʻzining nimaga qodir ekanini ham, nimani yo‘qota olishini ham isbotlab bo‘ldi. Kosmosga chiqdik, texnologiyani o‘zlashtirdik, lekin yer yuzidagi muvozanatni yo‘qota boshladik. Ozon qatlamining yemirilishi – buni aniq misoli. Ozon – bizni Quyoshning zararli nurlaridan himoya qiluvchi yagona qalqon. Ammo insoniyat tomonidan yaratilgan kimyoviy moddalarning – xlorftoruglerod, halon, karbon tetraklorid va boshqalarning – atmosferaga chiqishi bu qatlamni yemiradi. Transport vositalari, sanoat chiqindilari, oʻgʻitlar, pestitsidlar – bularning barchasi havoni zararlamoqda. Yana bir muammo – chuchuk suv tanqisligi. Yer yuzidagi suvning atigi 2,5 foizi chuchuk, undan ham ozrogʻi odamlar foydalanishi mumkin boʻlgan manbalarda saqlanadi. Oxirgi yillarda bu zaxira keskin kamaymoqda. NASA va Germaniya hamkorligidagi GRACE loyihasi shuni koʻrsatdiki, 2015–2023 yillar oralig‘ida chuchuk suv miqdori 1200 kub kilometrga kamaygan. Bu hajm Yerni ikki marta o‘rashga yetarli. 2030 yilga borib suvga boʻlgan ehtiyoj ta’minotdan 40 foizga ortiq boʻlishi kutilmoqda. Suv tanqisligi oziq-ovqat xavfsizligi, sogʻliq, iqtisod va siyosiy barqarorlikka bevosita ta’sir koʻrsatadi. Tabiiy resurslar cheklangan. Ular doimiy emas. Har bir suv tomchisi, har bir shamol nafasi, har bir bulut ohangi – bebaho. Biz ularni asrashni oʻrganmasak, ertaga bizni asraydigan narsa qolmasligi mumkin. Innovatsion texnologiyalar, resurslarni tejamli ishlatish, ekologik ta’lim – bularning barchasi muhim. Ammo eng muhimi – har bir insonda mas’uliyat hissi uyg‘onishi kerak. Ekotizim – bu faqat davlat yoki tashkilotlar ishi emas. Bu sening, mening, hammamizning ishimiz. Agar har birimiz suvni tejamli ishlatsak, tabiatni sevib yashasak, kelajakni asraymiz. Chunki tabiat bizsiz ham yashay oladi, lekin biz – usiz emas.